Tandsteen middeleeuwse non legt onverwacht ambt bloot

Lapis lazuli is een gesteente dat duizend jaar geleden kostbaarder was dan goud. Het knalblauwe pigment dat uit dit gesteente werd verkregen, ultramarijn, gebruikten miniaturisten alleen om tekeningen in de meest kostbare boeken in te kleuren. Wetenschappers onder leiding van het Duitse Max Planck Instituut stuitten onverwachts op deeltjes ultramarijn, toen ze het tandsteen van middeleeuwse skeletten onderzochten om meer over het toenmalige dieet te weten te komen. Hoe kwam dat dure pigment terecht in de mond van een vrouw?

Vrouwelijke schrijvers

Het skelet van de vrouw lag begraven bij de ruïnes van een klooster in het Duitse Dalheim en is gedateerd tussen de jaren 997 en 1162. De vrouw is in ieder geval niet door geweld om het leven gebracht en heeft daarnaast geen zware arbeid uitgevoerd. De botten van de vrouw, die overleed toen ze tussen de 45 en 60 jaar oud was, vertonen weinig slijtage. Wat deed ze dan wel?

Het is algemeen bekend dat middeleeuwse monniken boeken (over)schreven en daarbij de mooiste miniaturen maakten, hoewel we hun namen vaak niet kennen. Dat ook vrouwen dit werk uitvoerden is minder bekend: minder dan één procent van de boeken die voor de twaalfde eeuw zijn gemaakt, zijn tot nu toe toegeschreven aan vrouwelijke makers. Het verklaart de eerste verbazing van de onderzoekers toen zij het verfpigment aantroffen in de mond van een vrouw.

Monnikenwerk

Het is een erg negentiende-eeuwse gedachte dat handschriften vooral door mannelijke geestelijken werden vervaardigd, aldus Micha Leeflang. Ze is conservator bij museum Catharijneconvent en onderzoeker naar miniaturisten, maar niet betrokken bij dit onderzoek. “Binnen de middeleeuwse kloostergemeenschappen was het belangrijk om Bijbelse literatuur te hebben en in het begin werden voorbeeldboeken dan ook veelvuldig overgeschreven om een eigen bibliotheek aan te leggen. Het schrijven en vervaardigen van boeken werd dan ook beschouwd als een meditatieve bezigheid ter ere van God. Dit gebeurde zowel in de mannen- als in de vrouwenkloosters.” Een indirect bewijs dat er meer boeken door vrouwen moeten zijn gemaakt dan nu bekend is.

Recent onderzoek heeft ook aangetoond dat met name in Duitsland nonnen niet alleen geletterd waren, maar ook actief meewerkten aan het produceren van boeken. De tot nu toe ontdekte sporen van hun werk lopen zelfs terug tot in de late achtste eeuw. Dit nieuwe onderzoek van het Max Planck Instituut versterkt niet alleen het beeld dat vrouwelijke geestelijken aan boeken werkten, het levert ook bewijs van het vroegste gebruik van ultramarijn door een vrouw in Duitsland. Ze was waarschijnlijk erg goed in haar werk: degene die met het kostbare ultramarijn aan de slag mocht, was niet zomaar een van de tekenaars, maar een ware meester.

Experimenten

Om uit te zoeken waar die kleine blauwe deeltjes in het tandsteen uit bestonden, hebben de wetenschappers verschillende tests gedaan. Ze haalden de blauwe korreltjes uit het tandsteen via ultrasonificatie. Dat is een techniek waarbij je geluidsgolven door een oplossing stuurt, met daarin de deeltjes die je wilt onderzoeken. Het voordeel is dat de deeltjes niet chemisch worden aangetast. Op deze manier lukte het om het tandsteen kapot te trillen, waardoor de blauwe korreltjes vrijkwamen.

Vervolgens gebruikten ze verschillende technieken om de blauwe korreltjes tot in detail te bekijken en de precieze chemische samenstelling te bepalen. De kenmerken van de korreltjes vergeleken ze met die van diverse blauwe kleurstoffen waarvan we weten dat ze in de middeleeuwen werden gebruikt. Daaruit bleek overduidelijk dat de korreltjes bestonden uit het mineraal lazuriet, de belangrijkste component van lapis lazuli en verantwoordelijk voor de intense blauwe kleur. De vrouw had dus echt ultramarijn in haar tandsteen.

Zwaar werk

De volgende vraag was hoe de deeltjes ultramarijn terechtkwamen in de mond van de vrouw, anders dan door regelmatig aan het puntje van haar penseel te hebben gelikt tijdens het werk. Hierbij kwam de verf achter de voortanden terecht. Zo experimenteerden de onderzoekers met het vermalen van lapis lazuli, om te kijken of fijn stof hiervan in de mond terecht kon zijn gekomen. Dit kwam echter niet overeen met verfsporen die alleen in het tandsteen bij de voortanden terecht was gekomen.

Leeflang: “Ik vind de mogelijkheid dat de vrouw betrokken was bij het verluchten [inkleuren, red.] van handschriften het meest aannemelijk. Juist omdat dit zo’n kostbare verfstof was. Wanneer de kleur was geprepareerd, werd alle verf tot op de laatste druppel verwerkt en het werd dus ook vaak door één persoon uitgevoerd.” Dit kan ook verklaren waarom de vrouw de enige non uit het klooster was met ultramarijn in haar gebit.

“Een bijkomend gegeven is dat het skelet verder weinig slijtage vertoonde. Ze verrichtte dus mogelijk weinig fysieke arbeid wat aansluit bij de activiteiten van verluchten. Het vervaardigen van pigmenten was namelijk zwaar werk. De (half)edelstenen die als grondstof dienden, moesten daarbij in een vijzel worden vermalen. Ik heb dit zelf ooit gedaan en dit was echt intensief! De suggestie dat ze het pigment binnen heeft gekregen bij het vermalen lijkt mij daarom ook niet direct aannemelijk”, aldus Leeflang.