Synesthesie

Bij mensen met synesthesie werken de zintuigen op een bijzondere manier samen: een waarneming in één zintuig levert ook meteen een andere, extra waarneming op, meestal in een ander zintuig. Over hoe dat komt en waarom het bestaat, is nog weinig met zekerheid bekend. Verschillende wetenschappers buigen zich over het onderwerp.

8 december 2006

De Kennis van Nu: Samenwerkende zintuigen

Cijfers met kleuren en woorden met smaak. De Kennis van Nu duikt deze woensdag om 19:20 in de wondere wereld van de synesthesie op NPO 2. Op 3 december 2015 praten taalwetenschapper Mark Dingemanse en hersenwetenschapper Tessa van Leeuwen door in Verdieping op ‘t Dak over klanksymboliek, synesthesie en het Groot Nationaal Onderzoek.

De uitdrukking ‘een scherpe smaak’ kennen we allemaal, net als ‘een warme kleur’ en vele andere bekende metaforen. In ons taalgebruik zijn deze uitdrukkingen eigenlijk heel gewoon en we staan dan ook lang niet altijd meer stil bij het feit dat er hier eigenlijk sprake is van het combineren van verschillende zintuigen.

Bij ‘een scherpe smaak’ gaat het om de tastzin en de smaak, en bij ‘een warme kleur’ om de tastzin en het zien. Is het dan zo ongewoon om zintuigen te combineren? Eigenlijk niet! De schattingen lopen uiteen, maar men denkt dat zo’n 1 op de 200 mensen zintuiglijke ervaringen door elkaar beleven: ze hebben synesthesie.

Bij mensen met synesthesie werken de zintuigen op een bijzondere manier samen: een waarneming in één zintuig levert ook meteen een andere, extra waarneming op, vaak in een ander zintuig. Zo kunnen ze kleuren zien als ze luisteren naar muziek. Synestheet en onderzoeker Sean Day: “Als ik muziek aan heb in de auto, ben ik niet alleen omringd door geluid, maar ook door kleuren. Het is alsof ik een psychedelische zonnebril op heb, met bewegende, transparante kleuren”.

Dicht bij elkaar liggende breingebiedjes geven cijfers kleur

Wetenschapper Vilayanur Ramachandran deed een simpele proef met een aantal synestheten. Hij toonde ze plaatjes van (zwarte) tweeën en vijven (afbeelding 3, links). De tweeën staan in een driehoek gerangschikt, maar zelfs als je dat weet is het moeilijk te zien. Synestheten – die zelf kleuren verbinden aan de (in werkelijkheid zwarte) cijfers – ontdekten de driehoek links net zo makkelijk als wij de driehoek rechts.

Synestheten zien de driehoek van de cijfers 2 tussen de cijfers 5 op het linkerplaatje veel sneller dan gewone mensen. Synestheten ervaren de kleuren bijvoorbeeld zoals rechts is weergegeven. (Bron: Journal of Consciousness)

Hoe kan het dat synestheten dingen waarnemen die er niet zijn? Volgens Ramachandran komt dat doordat ze bepaalde verbindingen hebben in de hersenen die andere mensen missen. Bewezen is het nog niet, maar mogelijk zijn bijvoorbeeld kleur- en cijfergebieden bij synestheten met elkaar verbonden. Zo wordt er kleureninformatie aan een cijfer toegekend. De synestheet ziet dan een cijfer maar neemt tegelijkertijd een kleur waar omdat er hersenactiviteit uit een kleurengebiedje komt. Op deze manier zijn alle vormen van synesthesie te verklaren: gebiedjes voor de verwerking van kleur en toonhoogte, tast en smaak zitten dicht bij elkaar.

Synesthesie: kleuren horen, klanken zien (Kennislinkartikel)

Hoe synesthesie ontstaat: twee theorieën

“Een populaire theorie stelt dat we als baby allemaal synesthesie hebben,” vertelt Tessa van Leeuwen. “Voor baby’s is de wereld dus nog niet zo in duidelijke zintuigen ingedeeld. Bij mensen die later geen synesthesie meer hebben zijn de verantwoordelijke hersenverbindingen na de babytijd verdwenen. Synestheten behouden de verbindingen tussen de hersengebiedjes die zintuiglijke informatie verwerken, bijvoorbeeld de kleur- en cijfergebieden.”

Een cd met waterdruppels en het woord 'Synesthesia' erop. Synesthesie is een eigenschap van de hersenen waarbij de waarneming van het ene zintuig onwillekeurig verbonden wordt met die van een ander zintuig. — Flickr.com by Anant Nath Sharma via CC BY 2.0

Tessa van Leeuwen vervolgt: “Een alternatieve theorie, de disinhibitie-theorie, stelt voor dat synesthesie niet ontstaat door vaste zenuwverbindingen tussen hersengebieden, maar door signalen van terugkoppeling die ‘teruglekken’ via bestaande, normale zenuwbanen. Er zijn veel gebieden in de hersenen waar zintuiglijke informatie samenkomt, om samen verwerkt te worden. Uit deze gebieden zouden dan signalen naar de verkeerde verwerkingsgebieden terug kunnen lekken. Bijvoorbeeld: een signaal dat voor het gehoor is bestemd lekt terug naar visuele gebieden.”

Scherpe smaken en rode muziek (Kennislinkartikel door Tessa van Leeuwen)

Synesthesie: van evolutionair voordeel tot mogelijke oorzaak van autisme

Begrip van synesthesie kan ons inzicht geven in de ontwikkeling van cognitie en perceptie, zegt neurobioloog Hubbard. “Van nul tot twee jaar komen er vooral verbindingen bij. Daarna wordt alles snel uitgedund, pruning noemen we dat. Bij synestheten lijkt het er op alsof er wat is blijven zitten. Misschien biedt dat evolutionaire voordelen. De eigenschap om snel te associëren, connecties te zien, metaforen te bedenken, zou weleens voordelig kunnen zijn.”

De kleuren van de weekdagen geschilderd door synestheet David Bisschop Boele.

De meeste synestheten vinden hun zintuigelijke verwarring een verrijking. Maar er wordt ook gefilosofeerd dat autisme een soort uit de hand gelopen synesthesie is. Hubbard: “Stel dat er nog zeer veel verbindingen in de hersenen bestaan. Dat heeft elke sensorische input enorme gevolgen in het brein. Eén enkel signaal activeert allerlei hersengebieden. Dat zou tot overgevoeligheid kunnen leiden voor zintuiglijke informatie. Zoals bijvoorbeeld bij autisten. Het is voorstelbaar dat synesthesie in sterke vorm leidt tot autisme. Dat klopt met het gegeven dat autisme vaker voorkomt bij mannen dan bij vrouwen. Maar dit is nu allemaal nog pure speculatie.”

Blauwe maandagen (Kennislinkartikel)

Synesthesie-onderzoek in Nederland

Tessa van Leeuwen doet op het F.C. Donders centrum in Nijmegen onderzoek naar synesthesie. Door vragenlijsten, kleurentesten en reactietijdentesten te doen kan er meer inzicht worden verworven in het toch nog mysterieuze verschijnsel synesthesie. Ook doet ze onderzoek met behulp van een Magneto Encephalo Gram (MEG). Dit apparaat meet de natuurlijke magnetische activiteit van uw hersenen ‘in actie’.

Het Groot Nationaal Onderzoek naar waarneming

We horen, zien, ruiken, proeven en voelen. Bij sommigen vermengen de zintuigen zich zonder dat ze daar controle over hebben: dat is synesthesie. De NTR, het Max Planck Instituut, de Radboud Universiteit, Quest en NWO roepen iedereen op om mee te doen aan het Groot Nationaal Onderzoek naar waarneming. Kost je niets, maar levert je veel inzichten op!

Kennislink schreef al over een voorloper van deze app. Met die eerdere app kon je vooral testen of je zelf synestheet bent.

Een silhouet van een hoofd waarin GNO synesthesie is weergegeven. — GNO voor NEMO Kennislink

Andere Nijmeegse wetenschappers, technologen en genetici ontwikkelden de app SynQuiz om te testen of jij tot de ongeveer twee procent van de mensen behoort die het heeft. Zo ja, dan heb je niet alleen iets over jezelf ontdekt maar kun je de wetenschap ook een handje helpen. “Wij willen ontdekken hoe synesthesie in het brein ontstaat”, zegt genetica Katerina Kucera van het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek. SynQuiz is te downloaden in zowel de App Store als de Google Play Store.