Stress meten in een klodder speeksel

Angst voor de naald

“Nou,” zegt Zantvoord, “op het moment hebben we gewoon niets beters. Soms meten we ook een ander stresshormoon dat juist in het bloed zit. Maar ja, dan zit je met het probleem dat het prikken met een naald al een stressfactor op zichzelf is, het stresssysteem activeert en daarmee de aanmaak van stresshormonen en dus je onderzoek beïnvloedt. In een buisje spugen is veel prettiger. Maar echt betrouwbaar wordt het niet nee, want we weten niet met welke vormen van ruis we rekening moeten houden.”

Tot nu toe. Statisticus Xu Wang van de Universiteit van Michigan en zijn Duitse en Amerikaanse collega’s hadden behoefte aan duidelijkheid en maten hoe de dagelijkse cortisolaanmaak van honderden Amerikanen zich over een periode van zes jaar ontwikkelt, en hoe demografische factoren als leeftijd, geslacht, sociaal-economische status en etniciteit hierop van invloed zijn. De resultaten verschenen in het augustusnummer van Psychoneuroendocrinology.

Duizenden speekselbuisjes

Wang gebruikte speekselmonsters van 580 proefpersonen die deze hadden ingeleverd voor een andere, groot opgezette cortisolstudie. Deze mensen hadden tussen 2004 en 2006 drie dagen lang vijf keer per dag in een buisje gespuugd en deden dit zes jaar later, tussen 2010 en 2012, weer. De reden dat iedereen niet gewoon één, maar vijf keer per dag moest spugen, is dat de concentratie cortisol in je speeksel wordt aangestuurd door je biologische klok en – nog onafhankelijk van andere factoren zoals stress – een dagelijks ritme heeft.

Het verloop daarvan levert bij iedereen een vergelijkbare grafiek op, die je hieronder kan zien. Als je wakker wordt heb je veel cortisol in je speeksel (het moment dat de proefpersonen voor de eerste keer moesten spugen). Een half uur hierna bereikt dit een piek (de tweede keer). Vervolgens neemt de concentratie cortisol gedurende de dag langzaam af (de derde en vierde keer) tot na je gaat slapen (de laatste keer). Tijdens je slaap klimt hij weer op. Zet deze data in een grafiekje zoals hieronder, en je kan het gebied onder de grafiek berekenen: de totale hoeveelheid cortisol die je in één etmaal aanmaakt. Ook deze zesde meting nam Wang mee.

Hij berekende of deze zes afzonderlijke metingen stabiel zijn op de korte termijn (drie dagen) en op de lange termijn (zes jaar), en ook óf en hóe deze worden beïnvloed door demografische factoren als de leeftijd, het geslacht, de etniciteit, en de sociaal-economische status van de proefpersonen.

Cortisol komt met de jaren

Zantvoord trekt twee lessen uit de volgens hem unieke en erg verhelderende resultaten. “Eigenlijk blijkt geen enkel moment van de dag een echt betrouwbare meting van cortisol op te leveren. Niet op de korte, en al helemaal niet op de lange termijn. Vooral de ochtendpiek – waar veel onderzoekers hun studies op baseren – varieert sterk en wordt bijvoorbeeld beïnvloed door etniciteit. Het meest stabiel is nog wel de totale hoeveelheid aangemaakte cortisol op een dag. Maar voor alles geldt, zoals we al vermoedden: je moet voor een goede meting altijd meerdere dagen middelen.”

Ook blijkt dat naarmate we ouder worden, we steeds meer cortisol produceren. Daarnaast maken mannen meer cortisol aan dan vrouwen, hebben mensen die veel verdienen meer cortisol in hun speeksel als ze wakker worden en maken latino’s over het algemeen meer cortisol aan dan Afro-Amerikanen of blanken. “Al deze ingewikkelde wisselwerkingen – en waarschijnlijk zijn er nog veel meer – veroorzaken waarschijnlijk ruis in je onderzoek, en moet je dus proberen mee te nemen in je analyse”, zegt Zantvoord.