Op oude kunstwerken zijn soms nog vingerafdrukken te vinden van de kunstenaar. Wat vertellen die afdrukken over hun maker? En wat kan AI in het onderzoek betekenen?
Wie van klei een kunstwerk maakt, zal daarbij vanzelf vingerafdrukken achterlaten. “De klei wordt gebakken in de oven en daarna blijft de afdruk bewaard”, zegt Dzemila Šero van de Universiteit Twente. Dit geldt niet alleen voor hobbykleiers, maar ook voor bijvoorbeeld de Vlaamse beeldhouwer Artus I Quellinus. In de zeventiende eeuw maakte hij ontwerpen van klei voor de standbeelden die tegenwoordig op het Paleis op de Dam staan.
Volgens Šero was nooit goed onderzoek gedaan naar de vingerafdrukken van Quellinus. Dus dook ze het depot van het Rijksmuseum in. Met hulp van het Nederlands Forensisch Instituut leerde ze alles over vingerafdrukken. En nu ze een L’Oréal-Unesco Fellowship For Women in Science heeft gewonnen, kan ze onderzoeken of AI haar kan helpen bij het analyseren van deze vingerafdrukken.
Hoe kwam je erop om naar vingerafdrukken te zoeken op kunstwerken?
“Het helpt dat ik in Italië ben opgegroeid. Op de middelbare school kregen we kunstgeschiedenis, dat was net zo belangrijk als natuurkunde. Ik heb Biomedical Engineering gestudeerd in Milaan. Daarna deed ik promotieonderzoek aan de KU Leuven. Ik onderzocht of je aan de hand van iemands DNA kunt voorspellen hoe iemand eruit ziet.”
“En toen was er een vacature bij het Centrum Wiskunde & Informatica. Ze zochten iemand die onderzoek wou doen naar afdrukken die mensen achterlaten op sculpturen van aardewerk. Daar kwamen mijn liefde voor kunst en kunstgeschiedenis samen met mijn liefde voor wiskunde en wetenschap.”
Hoe vind je vingerafdrukken op kunstwerken?
“De conservatoren en restauratoren van het Rijksmuseum kennen de kunstwerken goed. Het was alleen niet altijd duidelijk of de afdrukken die ze zagen wel vingerafdrukken waren. Het zijn soms ook afdrukken van de handpalm of van delen lager op de vingers. Dus ik vraag me altijd als eerste af: is dit wel een vingerafdruk?”
Kan ik in het museum ook zelf vingerafdrukken vinden?
“Jazeker. Je verwacht ze vooral op plekken die wat minder mooi zijn afgewerkt. Maar soms krijg je een verrassing. Vaak zijn gezichten bijvoorbeeld mooi glad afgewerkt en het modelleren van het haar is een heel gedetailleerde klus. En dan zit er ineens toch een afdruk.”
En als je een vingerafdruk vindt, dan maak je er een foto van?
“Dat is nog niet eenvoudig, maar het Rijksmuseum heeft een heel goede fotostudio. Ik gebruik ook een CT-scanner. Daarmee kun je bij holle sculpturen ook vingerafdrukken zien die aan de binnenkant zitten. Die kun je anders niet ontdekken. Het is nog wel lastig om daarmee te leren werken en om de afbeeldingen te leren interpreteren.”
“Meestal zijn het trouwens hooguit gedeeltelijke afdrukken. En ze zijn vaak in slechte staat. Wanneer een kunstenaar met klei werkt, zie je eerder vegen dan vingerafdrukken. De afdrukken zijn heel vaag. Maar soms zie je op een sculptuur ineens een mooie afdruk. Alsof de maker zegt: hallo, hier ben ik.”
Wat kan een vingerafdruk ons vertellen?
“Je kunt bijvoorbeeld het geslacht bepalen van degene die de vingerafdruk achterliet en een inschatting maken van de leeftijd van die persoon. Bij mannen zijn de ribbels van de vingerafdruk wat dikker dan bij vrouwen. Naarmate je opgroeit, worden ze ook groter. Maar het gaat wel om inschattingen. Er is veel variatie. En er is overlap. Er zijn vrouwen met grote ribbels en mannen met kleine lijnen.”
“De ribbels worden ook breder met de jaren. We kunnen de leeftijd alleen niet precies bepalen. Maar je kunt wel zeggen: het is waarschijnlijk een kind, of een adolescent, of een volwassene. We weten ook dat de lijnen groter worden wanneer je je leven lang met je handen werkt. De vingerafdruk van een oudere vrouw kan daardoor lijken op die van een jonge man. Dus daar moet je voorzichtig mee zijn.”
Kun je ook zeggen: dit is een wijsvinger?
“Kunstenaars werken vooral met hun duim en hun wijsvinger en middelvinger. Als je veel goede afdrukken hebt, dan kun je zien welke vinger het is. Het is ook mogelijk om te zien of het de linkerhand of de rechter was. Hoe? Daarover gaan we binnenkort publiceren, dat kan ik nog niet vertellen.”
En andere voorwerpen, zijn die ook te onderzoeken?
“Dat gebeurt. Archeologen vinden vingerafdrukken op potten, kruiken en dakpannen. Allemaal voorwerpen van aardewerk. Op bronzen beelden vind je ze trouwens ook. Om een sculptuur van brons te maken, moet je eerst een model maken van klei. Daar maak je een afgietsel van in brons. De afdrukken in de klei zie je vervolgens terug in de bronzen sculptuur.”
“Op schilderijen kun je ook vingerafdrukken van de kunstenaar vinden. Op een Van Gogh die sinds kort in het Rijksmuseum hangt bijvoorbeeld. Al vraag ik me meteen af: zijn het wel vingerafdrukken?”
Een van de kunstwerken die Šero in haar onderzoek gebruikt.
Rijksmuseum Online CollectieWat wil je AI in je onderzoek laten doen?
“Tot nu toe is het werk dat ik doe niet geautomatiseerd. We zouden een afbeelding willen maken van een sculptuur waarna we AI vragen om aan te wijzen waar de vingerafdrukken zitten. AI kan hopelijk ook onderscheid maken tussen vingerafdrukken en andere afdrukken, van de handpalm bijvoorbeeld. En AI kan misschien helpen om de foto's op te schonen, zodat de afdrukken er beter uitzien.”
Handen met zes vingers, mensen met drie benen: ben je niet bang dat AI extra vingers gaat verzinnen?
“Zo ver zijn we nog niet. Om AI goed te trainen, zijn veel afbeeldingen nodig. Ik weet niet of ik er al genoeg heb. En wat voor afbeeldingen zijn er nodig? Dat wil ik onderzoeken. Tot nu toe is er geen database met vingerafdrukken van kunstenaars op kunstvoorwerpen. We voeren wel gesprekken over de ethische aspecten van het gebruik van AI. Dat is wel een zorg.”