Wetenschap is niet het enige domein waarin waarheid bestaat. Filosoof Lotte Spreeuwenberg pleit voor openheid naar de waarheid in emoties.
Al wordt de wetenschap volop bekritiseerd en spreekt haar gezag niet meer voor zich, toch leven we in een cultuur waarin de wetenschappelijke houding officieel allesbepalend is. Meetbare gegevens zijn heilig. Zelfs de vorderingen van de jongste kinderen op de basisschool worden in toetsen zo precies mogelijk bijgehouden, en liefst ook in een ranking gezet die met de ouders gedeeld wordt.
De kosten-batenanalyse is de dominante maatstaf van overheden en bedrijven. Bestuurders gaan af op statistieken en gemiddelden, of het nu gaat om het bruto nationaal product, koopkrachtplaatjes of IQ-tests: als er maar harde cijfers zijn, dan kunnen we onze keuzes tenminste rationeel verdedigen.
Tegelijkertijd weten de populistische politici die momenteel verkiezingen winnen dat de waarheid niet bepaald wordt door enkel feiten, sterker nog: emoties staan in de beleving van de kiezers voorop, de feiten kunnen daarnaar worden geplooid.
Filosoof Lotte Spreeuwenberg, docent aan de Universiteit van Tilburg, schreef een manifest waarin ze oproept tot een verandering in onze houding. “Populistische leiders maken gebruik van onderbuikgevoelens”, stelt zij. “Complotdenkers duiken steeds verder in hun eigen gelijk. Maar de grootste waanzin is misschien wel wat ‘het redelijke midden’ hierover te zeggen heeft: politiek zou tegenwoordig te veel inspelen op emoties. We veroordelen hen die zich laten meeslepen in de ruk naar rechts en kijken minachtend op hen neer. ‘Ze hebben hun feiten niet op orde’, ‘Ze laten zich wat wijsmaken’ en de grootste dooddoener: ‘Het zijn enkel niet-intelligente mensen die vallen voor populistische retoriek’, iets dat keer op keer pertinent onwaar blijkt.”
Lotte Spreeuwenberg: “We zouden meer mogen voelen en onderzoeken wat die gevoelens ons vertellen, zodat we daar vervolgens iets mee kunnen doen.”
Seye CadmusZelfkennis
Ook Spreeuwenberg vindt het belangrijk om de feiten helder te krijgen. “Maar het zijn koude feiten die het moeten opnemen tegen vurige emoties. Het is alsof we de pionnen op het schaakbord van onze tegenstander proberen te verslaan met twee damstenen, het Monopoly-mannetje en een willekeurig moordwapen uit Cluedo: we spelen een ander spel.”
Wat zouden wetenschappelijk-denkende mensen dan moeten doen?
“In reactie op rechts-populisme hoor je mensen vaak zeggen dat emoties in de politiek gevaarlijk zijn, en dat we ons in de publieke sfeer zouden moeten beperken tot de feiten. Ik denk dat het eerder andersom is: we leven in een maatschappij waarin veel focus ligt op objectiviteit, neutraliteit, feiten, cijfers, empirische wetenschap, maar we leren niet goed om te luisteren naar onze emoties. Die emoties verdwijnen daarmee alleen niet.”
Emoties kunnen het zicht op de werkelijkheid vertroebelen.
“Een eenzijdige focus op de ratio en het streven om zo objectief mogelijk te zijn, kan het zicht op de werkelijkheid ook vertroebelen. Wetenschap is nooit helemaal neutraal, alleen al doordat ze uitgaat van bepaalde grondaannames en doordat ze bedreven wordt door een selecte groep mensen.
Daarnaast zijn bepaalde vormen van kennis, zoals zelfkennis, niet te verkrijgen zonder emoties. Wat we heel waardevol vinden, kunnen we niet uitdrukken in meetbare gegevens of cijfers. Daar kom je alleen dichterbij door te voelen, door bijvoorbeeld lief te hebben, of boos te zijn. Als ik verdriet heb om het verlies van een relatie, kom ik er misschien pas achter dat een bepaald persoon belangrijk voor me was. Dat is een vorm van waarheid die je niet met een wetenschappelijke methode kunt ontdekken. De drang om enkel rationeel met dingen om te gaan, staat bepaalde kennis en waarheid juist ook in de weg.”
Hysterisch
Hoe komt het dat we zo’n harde grens zijn gaan ervaren tussen deze domeinen, alsof een gesprek over onderwijs, zorg, landbouw of zelfs geluk zich alleen tot cijfers zou moeten beperken? Alsof waarheid alleen daar bestaat waar er gemeten kan worden?
“Het zit in de haarvaten van de Europese cultuur”, zegt Spreeuwenberg. “De ratio werd al in de Griekse Oudheid tegenover de emotie geplaatst. Feministische denkers laten zien dat dit ook verbonden is met het eeuwenoude patriarchaat. Aristoteles koppelt de ratio aan mannelijkheid en de emotie aan vrouwelijkheid. Vrouwen zijn in die visie emotioneel, hysterisch, niet in staat om helder te denken. Alleen mannen zijn rationeel en dus in staat tot denken, politiek en wetenschap bedrijven. Immanuel Kant maakt in de vroegmoderne tijd een vergelijkbaar onderscheid, en plaatst de ratio ook boven de emotie. Het is dus een hardnekkig en diepgeworteld idee.”
Belichaamde politiek
Lotte Spreeuwenberg pleit voor een aanvulling van de objectiverende wetenschappelijke houding met ‘liefdevolle aandacht’: het bewust afleggen van egoïsme en oppervlakkigheid om de ander in diens volledigheid te zien, zonder oordeel of eigenbelang. Het vraagt om luisteren, betrokkenheid en een oprechte interesse in wat mensen beweegt. Ze baseert zich hierbij op denkers als Iris Murdoch.
Spreeuwenberg: “Ik wil niet zeggen dat we alle emoties maar onbeperkt de ruimte moeten geven, maar wel dat we meer zouden mogen voelen en onderzoeken wat die gevoelens ons vertellen, zodat we daar vervolgens iets mee kunnen doen. Emoties zijn nooit zuiver individueel, maar altijd ingebed in een cultuur of politiek. Emoties kunnen ons dus veel vertellen over onszelf, maar ook over de wereld om ons heen.”
En daar hebben we te weinig oog voor?
“Ik denk dat we emoties nu vaak wegstoppen als irrelevant of onbruikbaar. Wat je aandacht geeft, groeit. Maar wat je geen aandacht geeft, verdwijnt niet vanzelf. Het komt er dan op een andere manier uit. Dus juist door emoties niet voldoende ruimte te geven, missen we veel kennis, en ontkennen we ook een groot deel van onszelf.”
De ratio van de emotie scheiden en in een hiërarchie plaatsen, is volgens Spreeuwenberg zonde, want emoties kunnen ons volgens haar veel kennis, energie en richting geven. Bovendien zal het nooit echt lukken. “Wij zijn nu eenmaal geen computers die onze acties berekenen in nullen en enen. Die calculerend te werk gaan. We zijn emotionele wezens die een belichaamde politiek nodig hebben. Figuren als Trump, Le Pen en Meloni begrijpen dat maar al te goed. Het antwoord is niet ‘de redelijkheid’ lijnrecht tegenover de emotie plaatsen. Het antwoord omvat op zijn minst een verfijndere omgang met onze eigen emoties.”