Slag tegen de schelpen

Caligula in Nederland

Korte tijd later lijkt Caligula te zijn begonnen met de planning van een grote expeditie om ‘het hele eiland’ daadwerkelijk in handen te krijgen. Mogelijk heeft Adminius de keizer informatie over Engeland verschaft. Het is niet onwaarschijnlijk dat hij de hulp van de keizer zocht om zijn positie in Engeland te heroveren. Niemand kan achterhalen wat Admimius de keizer verteld heeft, maar alles lijkt erop te wijzen dat de Romeinen in de winter van 39/40 een invasie voorbereidden.

Zo werd in deze periode in Valkenburg het zogenoemde Praetorium Agrippinae gebouwd: een militair hoofdkwartier met de naam van Caligula’s moeder Agrippina. Dendrochronologisch onderzoek (de datering van hout door onderzoek naar jaarringen) maakt verder duidelijk dat er in 40/41 een fort werd gebouwd bij Alphen aan de Rijn. In dezelfde periode lijkt er een fort in De Meern gebouwd te zijn. Ook werd de vlootbasis van Velsen opnieuw in gebruik genomen. In het veel eerder gebouwde Vechten zijn opvallend veel munten uit de tijd van Caligula gevonden. Deze vondsten wijzen op een versterking van de infrastructuur die leidde naar de kust van de Noordzee en die het mogelijk moest maken tienduizenden soldaten te vervoeren en (minstens zo belangrijk) te bevoorraden.

Het lijkt er sterk op dat de keizer persoonlijk bij deze activiteiten betrokken was. Hij kwam in ieder geval in 40 n. Chr. mee naar Nederland. Op wijntonnen die in Vechten en Valkenburg gevonden zijn, staat expliciet de naam van de wijngaarden van Caligula vermeld. Als er wijn uit zijn privé-wijngaard meegebracht werd, zal de keizer zelf ook aanwezig geweest zijn. En hij zal niet alleen zijn gekomen. Keizers werden omringd door een groot gevolg en, zeker in vijandelijke streken direct na een militaire campagne, begeleid door soldaten. Met andere woorden: na een korte campagne waarin een Engelse ‘kroonprins’ zich overgaf werden er maatregelen genomen die wijzen op een geplande invasie, waarna de keizer zelf zich naar de locatie begaf waar de militaire logistiek werd voorbereid. Een inval in Engeland leek ophanden.

Legioen moet schelpen verzamelen

Die kwam er niet. De Romeinse historicus Suetonius, die als ‘keizerlijke secretaris’ toegang had tot een veelheid aan documenten, schrijft het volgende:

Ten slotte stelde hij zijn leger op de oever van de Oceaan in slagorde op, alsof hij de oorlog tot een definitief einde wilde brengen. Geschut en belegeringswerktuigen werden in stelling gebracht, zonder dat iemand wist of ook maar een idee had wat hij wilde gaan doen. Plotseling gaf hij bevel schelpen te verzamelen, die hij ‘krijgsbuit van de Oceaan, verschuldigd aan Capitool en Palatijn’ noemde, en daarmee hun helm en zakken te vullen. Als gedenkteken voor deze overwinning bouwde hij een zeer hoge toren, vanwaar net als van de Pharos ’s nachts vuursignalen moesten worden gegeven om schepen de weg te wijzen. En nadat hij de soldaten een schenking van honderd denarii de man had beloofd, zei hij, alsof hij al zijn voorgangers in vrijgevigheid had overtroffen: ‘Ga blij, ga rijk hiervandaan’. (Suetonius, Caligula 46; vertaling D. den Hengst)

Overwinning op en pacificatie van de zee gaan hand in de hand bij de grote Macedonische veroveraar. Waarom zou vergelijkbaar gedrag van Caligula dan waanzinnig zijn? De verzamelde schelpen waren symbolische buit behaald op de goden, de eerder genoemde triremen die voor de overwinningstocht naar Rome werden gebracht benadrukten de overwinning op de zee (en konden hergebruikt worden in na te spelen zeeslagen in de hoofdstad), en er was zelfs een echte Engelse prins om in triomf mee te voeren.

Dit laatste scenario lijkt mij het meest overtuigende. Of Caligula een later uit te voeren invasie in gedachten hield, blijft ook in deze constructie enigszins onduidelijk, maar lijkt waarschijnlijk gezien de militair-logistieke activiteiten aan de Rijn, en de passage van Tacitus. De symbolische overwinning gaat in dit scenario aan een geplande invasie vooraf. De moord op Caligula zou deze echte Engelse campagne verhinderen, waardoor alleen de symbolische overwinning overbleef.

Zeeslag bij Katwijk?

Waar vond de slag tegen de schelpen plaats? We weten dat de keizer zich in Nederland bevond, en net militaire operaties tegen Germanen had geleid. Suetonius zegt expliciet dat de keizer zijn troepen opstelde ‘alsof hij de oorlog tot een definitief einde wilde brengen’. Dat moet de ´oorlog´ tegen de Germanen geweest zijn. De slag tegen de schelpen kan zich zo op het strand bij Katwijk hebben afgespeeld.

De Algemeene Geschiedenis des Vaderlands uit 1840, van J.P. Arend en O. van Rees, spreekt van een traditie waarin ‘de onder water liggende overblijfselen van eenen toren, in de omstreken van Katwijk, door de visschers van dat oord, van oude tijden tot niet lang geleden, Kalla’s toren of enkel Kala en Kaljaart genoemd werden, hetwelk eene blijkbare verkorting van Caligula is’.