Schaamteloos menstrueren

Je bent nooit meer dan enkele meters verwijderd bent van iemand die ongesteld is, grapt Leah Hazard in haar nieuwe boek Oorsprong. Maar op school leren we verbazingwekkend weinig over hoe de menstruatiecyclus nou werkt en wat ‘normaal' is als je ongesteld bent. Deze lente kondigde de demissionaire minister van gezondheid aan dat er extra geld beschikbaar komt voor onderzoek naar aandoeningen die vooral vrouwen aangaan. Het is natuurlijk enorm belangrijk dat er meer aandacht in de wetenschap komt voor het zieke en gezonde vrouwenlichaam, maar waarom krijgen we niet daarnaast ook beter onderwijs over vrouwelijke gezondheid op school?

Daarbij moet bij seksuele voorlichting op school niet alleen goed lesgegeven worden over seksualiteit, anticonceptie en seksueel overdraagbare aandoeningen (SOAS), maar ook over menstruatie. Het is belangrijk dat we meer leren over de menstruatiecyclus, aan mannen en vrouwen, zodat we schaamteloos kunnen menstrueren.

Men zegt wel eens "kennis is macht". Als ik als tiener betere informatie over de menstruatiecyclus had gekregen, was ik minder onzeker geweest over wat er maandelijks in mijn veranderende lichaam gebeurde. De afgelopen tien jaar heb ik mij verdiept in de wetenschap over menstruatie en hoe dit je immuunsysteem beïnvloedt. Keer op keer verbaas ik mij hoe weinig wij over het algemeen weten over wat ongesteldheid is, ook al overkomt het de helft van ons op een maandelijkse basis voor een groot deel van ons leven. Daarom bespreek ik in deze blog tien dingen die ik als tiener graag over menstruatie had willen leren. Daar kunnen hopelijk vrouwen én mannen wat van opsteken.

Hoe zat het ook alweer?

Misschien is je laatste biologieles alweer een tijdje geleden, dus even in het kort: de menstruatiecyclus. De ideale menstruatiecyclus bestaat uit 28 dagen waar verschillende veranderingen plaatsvinden. Het begin van de cyclus is dag één van de menstruatiebloeding.

1. Eierstokken: elke maand rijpt er van de eierstokken een uitverkoren eicel, ook wel dominante follikel genoemd. Onder invloed van hormonen komt deze vrij tijdens de ovulatie en is dan klaar om bevrucht te worden. Het gele lichaam is het overblijfsel van het follikel en produceert het zwangerschapshormoon progesteron. Progesteron bereidt het baarmoederslijmvlies voor op een mogelijke innesteling. Zonder zwangerschap neemt progesteron af. Dan vergaat het gele lichaam, keldert de progesteronproductie, en begint de menstruatiecyclus opnieuw.

2. Hormonen: vier hormonen regelen de cyclus. Het breinhormoon Follikelstimulerend hormoon (FSH) stimuleert de groei van de eitjes en het luteïniserend hormoon (LH) triggert de ovulatie. Oestrogeen stimuleert lokaal de eierstokken en verdikt het baarmoederslijmvlies; progesteron bereidt de baarmoeder verder voor op een mogelijke zwangerschap.

3. Baarmoeder: baarmoederslijmvlies wordt dikker onder de invloed van oestrogeen. Er groeien meer bloedvaatjes vanwege het progesteron. Zonder zwangerschap begint de cyclus opnieuw bij de menstruatie, de afstoting van het baarmoederslijmvlies.

1. Je menstruatiecyclus is meestal niet precies 28 dagen

Bij de biologieles op de middelbare school leerde ik dat een normale menstruatiecyclus 28 dagen heeft. Ik vatte dat eerst heel letterlijk op. Dag dertig na mijn eerste menstruatie was er echter nog steeds geen bloed. Ook de dag erna wachtte ik nog steeds tevergeefs. Niemand had mij namelijk in de biologieles verteld dat niet elke menstruatiecyclus 28 dagen duurt, maar dit alleen geldt voor een klein percentage van de vrouwen.

De meeste vrouwen hebben een cyclus, dus van de eerste dag van de menstruatie tot de volgende menstruatie, van grofweg 21 en 35 dagen met daarin een bloeding van drie tot zeven dagen. Je cyclus kan beïnvloed worden door fysieke of emotionele stress zoals ziekte, reizen, onevenwichtig eten, hoge werkdruk, examens of slaaptekort. Het is bovendien heel normaal dat de eerste paar jaar na je eerste menstruatie je cyclus onregelmatig is en je langere en kortere menstruatiecycli hebt. Rondom de menopauze menstrueren vrouwen vaak ook een paar jaar onregelmatiger.

Het is dus normaal dat je niet precies elke 28 dagen ongesteld wordt, en dat de lengte van je cyclus over de jaren verandert. Echter, een erg onregelmatige cyclus na je tienerjaren kan betekenen dat er niet elke cyclus een eitje vrij komt, en kan ook wijzen op een eventuele onderliggende gynaecologische aandoening. Als je menstruatie maar één keer per drie maanden voorkomt of zelfs minder, is het belangrijk om dit met je huisarts te bespreken, vooral als je je zorgen maakt over de lengte van je cyclus.

2. Je bent niet je hele cyclus vruchtbaar

Op school werd ons keer op keer verteld dat je altijd anticonceptie moet gebruiken, omdat je anders binnen de kortste keren zwanger bent. Een keer onbeschermde seks en het kan al raak zijn, zo werd ons verteld. Natuurlijk is anticonceptie belangrijk, ook om tegen SOAS te beschermen (met condooms). 

Maar het klopt niet dat je je hele cyclus vruchtbaar bent. Het eitje overleeft slechts 24-48 uur na de ovulatie, ongeveer dag veertien als je een ‘ideale’ cyclus van 28 dagen hebt, en daarna sterft het af. Daarnaast kan sperma ongeveer vijf dagen in het vrouwelijke lichaam overleven. Dus dan is je hele vruchtbare periode minder dan een week binnen één menstruatiecyclus. 

Dit is belangrijk om te weten, want dit kan ook je keuze beïnvloeden als je een pil uit je strip bent vergeten, of als je twijfelt of je een morning after pill wilt nemen als er een condoom gescheurd is tijdens seks. Maar daarnaast is dit is ook belangrijk om te weten als je juist wél zwanger wilt worden, omdat je dan in die periode dus juist vaker seks moet hebben voor een succesvolle bevruchting. In de spreekkamer heb ik vaak vrouwen gezien die zwanger probeerden te worden die dit niet wisten, een gemiste kans!

3. Je menstruatiecyclus kan je emoties beïnvloeden, zowel positief als negatief

Er worden vaak grappen gemaakt over dat vrouwen prikkelbaar zijn rondom hun ongesteldheid, en veel vrouwen zeggen stemmingswisselingen te ervaren gedurende hun menstruatiecyclus. In de premenstruele fase voelen sommige vrouwen zich prikkelbaarder, vermoeid, angstig, of neerslachtig. Voor een op de twintig vrouwen zijn deze stemmingsschommelingen en depressieve gevoelens zelfs zo intens dat zij de diagnose premenstruele dysfore stoornis (PMDD) krijgen. Of iemand deze symptomen tot deze intensiteit ervaart, verschilt van vrouw tot vrouw. Maar als je er echt op een maandelijkse basis veel last van hebt, is het belangrijk dat met je arts te bespreken.

Aan de andere kant ervaren sommige vrouwen ook milde stemmingsveranderingen rondom de menstruatie als positief, zij waarderen het als een maandelijkse kans om wat extra tijd voor zichzelf te nemen, anders van kunst en muziek te genieten, en op een andere manier na te denken over hun leven. In tegenstelling tot de (pre)menstruele fase voel je je rondom je ovulatie soms extra creatief en energiek onder de invloed van het hormoon oestrogeen, dat tijdens deze periode haar piek bereikt. Deze kracht kunnen vrouwen soms ook strategisch benutten.

Om inzicht te krijgen of je last hebt van sterk wisselende emoties tijdens de cyclus, kun proberen een keer een ‘cyclusdagboek’ bij te houden. Als meisjes dit al op jonge leeftijd leren, kunnen zij hun verschillende stemmingswisselingen beter plaatsen, hun plannen aanpassen aan hun energieniveaus gedurende de cyclus, en accepteren dat het oké is als je een keer een mindere dag hebt.

4. Je hoeft niet onnodig pijn te leiden

Voor sommige mensen zijn de menstruatiekrampen pijnlijk, en voor anderen zelfs heel erg pijnlijk. Dat is aan de ene kant niet zo gek, tijdens deze krampen trekt de baarmoeder samen met een kracht vergelijkbaar met een strak opgepompte bloeddrukmeter. In een grote studie van meer dan duizend tienermeisjes in Amsterdam bleek meer dan tachtig procent last te hebben van rug- of buikpijn tijdens de menstruatie. Toch lijkt er een idee te heersen dat je die pijn maar moet uitzitten en verdragen. Dat is echt onnodig, want je kunt er prima iets aan doen, bijvoorbeeld met pijnstilling, een massage, een kruik of een warm bad.

Een minder bekende methode is het gebruik van een TENS-elektrostimulatie apparaat wat significant pijnlijke menstruaties kan verminderen. Bepaalde pijnstillers, met name ontstekingsremmende in de categorie ‘NSAIDs’ zoals ibuprofen, zijn extra effectief in het bestrijden van menstruatiepijn. Wist je bovendien dat deze NSAIDs naast pijnstilling ook tot minder bloedverlies tijdens de menstruatie leiden en ook door dokters worden voorgeschreven? Twee vliegen in een klap (of pil).

5. Als je te veel bloedt, praat er dan over, zoek hulp, en vergeet niet op je ijzer te letten

Hoeveel bloed is normaal en hoeveel is te veel? Dit is een lastige vraag en er is geen eenduidig antwoord op wat nou precies een ‘normale’ hoeveelheid bloedverlies is. Binnen de spreekkamer wordt er vaak van hevig bloedverlies gesproken als iemand langer dan zeven dagen per week ongesteld is, menstruatiemateriaal verwisseld moet worden binnen twee uur (ook tijdens de nacht), en er bloedklonters zijn groter dan een twee-euromunt.

Verder is ook belangrijk of een vrouw het zelf als hevig ervaart, hoeveel dagen zij dubbele bescherming nodig heeft (maandverband en tampon), en of er tekenen zijn van bloedarmoede. Als je heftig ongesteld bent is het belangrijk goed op ijzer in je voeding te letten, vooral als je vegetarisch of veganistisch eet. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat een op de acht Nederlandse vrouwen tussen 15-49 jaar bloedarmoede heeft, en daarbij is bloedverlies tijdens de menstruatie een belangrijke factor. Het kan ook helpen als je vaak en heftig ongesteld bent om te kiezen voor hormonale anticonceptie waarbij je minder of niet meer menstrueert. 

Als je je menstruatie als erg heftig ervaart, praat er dan over met vriend(inn)en en familie, maar ook je huisarts; er zijn verschillende behandelmogelijkheden behalve hormonale anticonceptie als je veel bloed verliest tijdens het ongesteld zijn.

6. Je hoeft niet ongesteld te worden en maandelijks menstrueren is niet per se ‘natuurlijk'

Als je het niet wilt, hoef je niet maandelijks ongesteld te worden. Daar zijn ook opties voor. Je kunt kiezen voor hormonale anticonceptie waarbij je niet meer maandelijks bloedt, zoals het doorslikken van de pil, een hormoonspiraal, of een hormoonstaafje. En voor het geval dat je dokter dit niet heeft uitgelegd toen je de pil kreeg voorgeschreven: een maandelijkse bloeding tijdens de stopweek is niet hetzelfde als ongesteldheid, maar lichter en korter en wordt een onttrekkingsbloeding genoemd. 

Er zijn vele redenen waarom mensen kiezen dat ze geen hormonale contraceptie willen nemen, maar ik hoor steeds vaker van vrouwen dat zij stoppen omdat zij het onnatuurlijk vinden om niet maandelijks ongesteld te worden. Als we kijken naar de evolutionaire geschiedenis van de mens, is het echter juist niet natuurlijk om elke maand te bloeden: vroeger werden vrouwen pas later ongesteld dan nu, werden eerder zwanger en vaker zwanger, en gaven zij langer borstvoeding dan tegenwoordig. Dat komt neer op een verschil van bijna 300 menstruaties meer in het leven van een moderne westerse vrouw dan onze voorouders waarschijnlijk hadden. Of dat nou zo natuurlijk is? Het meest belangrijk is dat jouw anticonceptie jouw keuze is, dus informeer je goed!

7. Je moet niet de menstruatiemythes geloven

Tot dik in de jaren zeventig van de vorige eeuw werd er in de medische wereld serieus onderzoek gedaan naar menotoxine, een giftige substantie die menstruerende vrouwen zouden uitscheiden die bloemen zou laten verwelken. Je las er zelfs over in The Lancet, nu nog steeds het belangrijkste wetenschappelijke tijdschrift voor artsen. Nog steeds zijn er veel menstruatiemythen in omloop.

Ik zal er kort een paar ontkrachten: je kunt gewoon kamperen en in het bos wandelen zonder dat je beren aantrekt als je ongesteld bent en haaien zijn niet specifiek aangetrokken tot jouw menstruatiebloed. Je kunt gewoon seks hebben als je ongesteld bent, mogelijk helpt het zelfs bij sommigen tegen menstruatiekrampen, maar denk er wel aan goede anticonceptie te gebruiken, ook al ben je aan het menstrueren. Hoewel je energielevels misschien lager zijn tijdens je menstruatie, kun je gewoon sporten als je daar behoefte aan hebt, je kunt zelfs de marathon rennen als je ongesteld bent. Als je het niet fijn vindt te sporten met een maandverband, probeer dan eens een menstruatiecup of een tampon.

8. Je kunt ‘groen' menstrueren, dat is beter voor het milieu en goedkoper

Een vrouw gebruikt ongeveer 11,000 menstruatieproducten in haar leven, dat is ongeveer tweehonderd kilo afval. Dat moet en kan anders, vooral gezien de huidige ecologische crisis. Er zijn duurzame opties zoals menstruatiecups, menstruatieondergoed of herbruikbaar maandverband die beter zijn voor het milieu én de portemonnee. Na een eerste investering bespaar je zo heel wat euro's elke keer dat je ongesteld bent. Bovendien zijn deze duurzame opties vaak comfortabeler en veiliger in gebruik dan wegwerpproducten en is het een manier om maandelijks je ecologische voetafdruk te beperken.

Daarnaast is menstruatie-armoede een onderbelicht probleem, ook in Nederland: haast een op de tien vrouwen geeft aan wel eens niet genoeg geld gehad te hebben voor de aanschaf van menstruatieproducten zoals tampons of maandverband. Zorgverleners vermoeden dat dit mogelijk een rol speelt bij schoolverzuim bij tieners, maar het is niet precies bekend hoeveel scholieren niet genoeg geld hebben om menstruatieproducten te kopen.

10. Je kunt het toch beter niet ‘ongesteldheid’ noemen

Heb je je ooit afgevraagd waar het woord "ongesteld eigenlijk vandaan komt? Eigenlijk betekent het dat het slecht met iemand gesteld is, dat iemand zich in een slechte toestand verkeerd of in een lichte mate ziek is. Echter heeft het ook connotaties zoals onrustig, in de war, of van streek zijn. Pas midden vorige eeuw wordt het gebruikt als eufemisme voor menstrueren vastgelegd in de Dikke van Dale. Is dit woord met haar negatieve connotaties nog van deze tijd? Over menstruatie werd bij ons op school alleen fluisterend gesproken. Deze taboes hebben ons lang belemmerd openlijk te praten over dit onderwerp. Gezien de maatschappelijke trend waarin wij openlijker te praten over onze menstruatiecyclus en ook de positieve kanten benadrukken, verkies ik het meestal om ‘menstruatie' te gebruiken in plaats van ‘ongesteldheid’. Door actief na te denken over onze woordkeuze kunnen we het gesprek rondom menstruatie verder normaliseren en begrip bij mannen en vrouwen bevorderen.

Er valt nog veel meer te leren over menstruatie, van praktische tips tot leuke feitjes. Wist je bijvoorbeeld dat de mens één van de enige zoogdieren is die maandelijks ongesteld wordt? Behalve enkele van de ons meest verwante primaten, zoals de chimpansee en de bonobo, is een van onze enige mede-menstruatoren is deze schattige stekelmuis die in de Egyptische woestijn leeft.

Daarover meer in een volgende blog, maar vooruit dan, alvast een plaatje van onze schattige mede-menstruator. Heb je nog vragen over je menstruatie? Stel ze hier of praat er dan open over met je vriendinnen, familie, of je huisarts. Samen beginnen we het gesprek en normaliseren we het thema menstruatie.