Reuzenster Betelgeuse hult zichzelf in nevelen

Betelgeuse is als een enorme tijdbom die tikt in onze kosmische voortuin. De ster kan op ieder moment exploderen als een heldere supernova. Astronomie-liefhebbers kijken uit naar dat moment, want áls deze ster ontploft, dan zien we hem wekenlang als een helder schijnsel – bijna even sterk als de volle maan – zelfs overdag. Eerder rekenden wetenschappers uit dat deze epische knal ondanks de relatief geringe afstand geen gevaar vormt voor het leven op aarde.

Het is niet gek dat Betelgeuse onder een vergrootglas ligt. Alle sterren hebben een levenscyclus – worden ‘geboren’ uit gaswolken en ‘sterven’ wanneer hun brandstof op is – en Betelgeuse is met een leeftijd van ruim acht miljoen jaar bejaard te noemen, voor zijn relatief kortlevende soort althans. De verwachting is dan ook dat de zogenoemde ‘rode superreus’ binnen nu en honderdduizend jaar door zijn fusiebrandstof heen is, instort en als supernova eindigt. Op kosmische tijdschalen kun je dus zeggen dat Betelgeuse op springen staat, en dat gegeven voedt speculatie. Was het dimmen van de ster tussen oktober 2019 en april 2020 een voorbode van spectaculair kosmisch vuurwerk?

Een team van Europese en Amerikaanse wetenschappers trekken een andere conclusie op basis van metingen van ruimtetelescoop Hubble en de Very Large Telescope in Chili. Tussen september en november zagen ze dat Betelgeuse een grote hoeveelheid materiaal door zijn hete atmosfeer naar buiten spuwde. Dat materiaal zou zijn afgekoeld en kon een stofwolk vormen dat (een deel) van het licht van de ster blokkeerde. Niet alle wetenschappers zijn overtuigd van die verklaring. Bovendien zegt het bar weinig over de kansen dat Betelgeuse binnenkort een supernova wordt.

Toevallige waarnemingen

Sinds mensenheugenis is Betelgeuse een van de meest bestudeerde sterren. Chinese astronomen beschreven zo’n 2500 jaar geleden al de bijzonder oranje kleur van de gigantische ster – in ons eigen zonnestelsel zou hij de binnenste vijf planeten inclusief de aarde opslokken. En nog altijd geldt het als populair doelwit om telescoop-apparatuur mee te testen en kalibreren. Toch was het toeval dat onderzoekers sinds 2019 regelmatige ultravioletwaarnemingen deden aan Betelgeuse. Dat vertelt veel over de hete atmosfeer (ook wel chromosfeer genoemd) net boven het wervelende oppervlak van de ster.

Uit die waarnemingen blijkt dat de ster op het zuidelijk halfrond al voordat de grote verduistering begon een flinke hoeveelheid stermateriaal – voornamelijk waterstof, helium en nog wat zwaardere elementen – naar buiten spuwde. De Hubble-telescoop ving in het uv-spectrum een sterker dan gebruikelijke ‘vingerafdruk’ van magnesium op. “Dat signaal is waarschijnlijk veroorzaakt door het element dat in de gloeiendhete buitenatmosfeer van de ster werd opgewarmd”, zegt onderzoeker Miguel Montargès van de Katholieke Universiteit Leuven, die bij het onderzoek betrokken was. “Er zaten meer elementen in deze wolk, maar juist magnesium is goed zichtbaar met Hubble.”

Het materiaal dat eind 2019 werd uitgespuwd zou verder van de ster zijn afgekoeld en zijn samengeklonterd tot stof dat een deel van de ster verduisterde. “De regio waar de eerdere uitbarsting plaatsvond lijkt overeen te komen met het stuk dat later minder helder werd. Deze twee gebeurtenissen lijken daarom met elkaar verbonden”, zegt Montargès.