Elektroshocktherapie klinkt ouderwets, maar steeds meer patiënten met psychiatrische klachten krijgen deze behandelmethode. “Het is de meest effectieve behandeling voor ernstige depressies.”
Nadat haar man dertien jaar geleden ernstig ziek werd, kwam José Nieuwdorp (65) in een ernstige depressie terecht. “Het was heel donker in m’n hoofd. Ik wilde alleen maar in bed liggen en at en dronk bijna niets meer.” Ze volgde therapie, kreeg veel medicatie voorgeschreven – met alle nare bijwerkingen van dien – en wordt zelfs achttien maanden opgenomen in een ggz-instelling. Maar het hielp allemaal niets. “Op een gegeven moment was het zo erg dat ik een euthanasieverzoek heb ingediend.” Dat is het moment dat haar familie een second opinion aanvraagt. Deze psychiater stelt elektroshocktherapie, ofwel elektroconvulsietherapie (ECT), voor. Als laatste redmiddel.
Epileptische aanval
Ons beeld van elektroshocktherapie wordt voor een groot deel bepaald door de barbaarse beelden uit de film ‘One flew over the cuckoo’s nest’, met Jack Nicholson in de hoofdrol. De met Oscars bekroonde Hollywoodfilm uit 1975 speelt zich af in een psychiatrische inrichting, waar autoritaire hoofdzuster Ratched onhandelbare patiënten met pillen, bedreigingen en vernederingen in het gareel probeert te houden. Maken ze het al te bont, dan riskeren ze zelfs ECT. Als herrieschopper Randle McMurphy (Nicholson) tegen alle regels in een losbandig feestje organiseert, krijgt hij als straf de elektrische schokken toegediend. Vastgebonden op een tafel, volledig bij bewustzijn en met een bitje in z’n mond, zodat hij niet op z’n tong bijt.
Hoewel de essentie gelijk is gebleven, gaat het er tegenwoordig heel anders aan toe. In de eerste plaats is de behandeling nu vrijwillig en niet meer onder dwang. Nieuwdorp krijgt van tevoren een uitgebreide gezondheidscheck en wordt na haar opname kort onder narcose gebracht. Ook krijgt ze spierverslappers toegediend. Daarna plakt een psychiater elektroden aan twee kanten van haar voorhoofd om een kortdurende elektrische stroom toe te dienen. Precies genoeg om convulsies (stuipen) op te wekken die lijken op een epileptische aanval, maar niet te veel om de kans op bijwerkingen laag te houden. De spierverslappers voorkomen dat haar lichaam tijdens de toeval hevig gaat schokken.
Twee elektroden aan de zijkanten van het hoofd dienen een kortdurende elektrische stroom toe.
iStockBijwerkingen
Enkele minuten na de ECT-sessie is Nieuwdorp alweer wakker. Ze merkt weinig van de behandeling. “De eerste uren na zo’n sessie voel ik me moe en een beetje verward; dat komt ook door de narcose. En ik heb wat problemen met m’n kortetermijngeheugen, maar eigenlijk ben ik alleen díe dag kwijt.”
Een deel van de patiënten ervaart na een ECT-sessie inderdaad cognitieve klachten, zoals vergeetachtigheid, dingen minder goed kunnen overzien en niet goed georganiseerd zijn. Meestal zijn deze bijwerkingen na drie tot zes maanden weer weg, maar sommigen ervaren op langere termijn nog geheugen- en concentratieproblemen. “Voor de meeste mensen wegen de voordelen van de therapie uiteindelijk op tegen de bijwerkingen”, zegt Jasper Nuninga, onderzoeker aan het UMC Groningen. In 2021 promoveerde hij op onderzoek naar de effecten van ECT op het brein. “Met ons onderzoek proberen we beter te voorspellen wie wel of geen bijwerkingen krijgt en testen we manieren om ze te voorkomen.”
Dankbaar
In totaal ondergaat Nieuwdorp 21 ECT-behandelingen in vier maanden tijd, waarvoor ze wordt opgenomen in het universiteitsziekenhuis van Gent. “Van de eerste behandelingen herinner ik me niet veel; door de medicatie was ik erg afgevlakt. Het interesseerde me op dat moment ook niet. Maar na de achtste sessie begon ik me langzaam beter te voelen. Dankzij ECT kreeg ik weer zin in het leven en om dingen te ondernemen. Ik kreeg ook weer aandacht voor m’n omgeving, zoals voor mijn eerste kleindochter die ondertussen was geboren. Daar ben ik heel dankbaar voor.”
Uit onderzoek blijkt dat ongeveer driekwart van de behandelde patiënten verbeteringen vertoont, en dat is bij deze groep mensen meer dan met therapie of pillen ooit is bereikt. Ervan uitgaande dat ongeveer 15 procent van de mensen met een ernstige depressie uiteindelijk zelfmoord pleegt, is ECT te zien als potentieel levensreddende behandeling. “Ondanks dat ECT de meest onbegrepen en gestigmatiseerde methode is, is het de meest effectieve behandeling voor ernstige en hardnekkige depressies en bipolaire stoornissen, als pillen en therapie niet aanslaan”, stelt Nuninga.
Lichte zwelling
ECT mag dan al meer dan tachtig jaar worden toegepast in de psychiatrie, er is verrassend weinig bekend over hoe het precies werkt. Daarom verzamelden Giulia Cattarinussi en haar collega’s van de Universiteit van Padova en Ferrara in Italië alle onderzoeken waarbij gekeken is naar het effect van een serie ECT-behandelingen op de dikte van de hersenschors, de buitenste kronkelige laag van de hersenen. Cattarinussi: “De hersenschors speelt een belangrijke rol bij onze waarnemingen, zoals pijn, geluid, licht, temperatuur en andere prikkels, maar zorgt er ook voor dat we ons ruimtelijk kunnen oriënteren, dat we kunnen plannen en onze emoties kunnen reguleren. Een verstoring in deze gebieden kan leiden tot depressies en bipolaire stoornissen.”
Alles wijst erop dat er ook nieuwe cellen en verbindingen zijn aangelegd
“We ontdekten dat een serie ECT-behandelingen ervoor zorgt dat de hersenschors dikker wordt”, vervolgt Cattarinussi. “En dat was zoals we verwachtten. Als je stroom toedient aan de hersenen, zoals bij ECT, zal het hele brein hierop reageren door overal een klein beetje op te zwellen, dus ook in de hersenschors. We zagen dat die verdikking in veel gevallen gepaard ging met een verlichting van de depressieve symptomen.” Eerder onderzoek bij proefdieren wees uit dat die lichte zwelling van de hersenen wordt veroorzaakt doordat de stroomstootjes groeifactoren in de hersenen aanwakkeren. “Deze groeifactoren stimuleren de groei van hersencellen en bloedvaatjes en bevorderen neuroplasticiteit. Oftewel, ze versterken, vernieuwen en reorganiseren de bedrading van de hersenen.”
Hippocampus
Omdat dit nog niet helemaal verklaart waarom ECT nou zo effectief is, besloot Nuninga, samen met hersenwetenschappers van het UMC Groningen en UMC Utrecht, nog dieper op de hersenen in te zoomen. Daarvoor gebruikte hij de allersterkste MRI-scanner die er voor handen was en maakte hij scans van het brein van ernstig depressieve patiënten die een ECT-behandeling kregen. Dat deed hij zowel vóór als na tien ECT-behandelingen. Nuninga richtte zich daarbij voornamelijk op de hippocampus, een klein structuurtje midden in het brein dat belangrijk is voor het menselijk denken en doen. Ook is de hippocampus belangrijk voor het geheugen. “De hippocampus is zo interessant omdat het het enige hersengebied is dat nieuwe hersencellen kan aanmaken. En dat is veelbelovend, want bij veel hersenaandoeningen is de hippocampus gekrompen. Ook bij depressie is dat het geval. Als ECT de hippocampus vergroot, zou dit een verklaring voor het succes zijn.”
Uit de studie bleek dat de ECT-behandelingen hadden gezorgd dat het volume van de hippocampus met 10 procent was toegenomen. Nuninga: “Dat is behoorlijk veel. Uit de MRI-beelden bleek ook dat dat niet door zwelling alleen veroorzaakt kon zijn. Alles wijst erop dat er ook nieuwe cellen en verbindingen zijn aangelegd.” Daarbij bleek dat hoe groter de groei van de hippocampus, des te groter het effect was van de behandeling op de depressie. “Wat het biologische mechanisme is waardoor de nieuwe zenuwcellen worden aangemaakt, is nog niet helemaal duidelijk. Daar doen we nu onderzoek naar.”
De hippcampus is het enige hersengebied dat nieuwe hersencellen kan aanmaken.
Henry Vandyke Carter / Public domain via Wikimedia CommonsAndere manieren
Omdat ECT een ingrijpende behandeling blijft, kijken Nuninga en zijn collega’s momenteel ook naar andere manieren om het aantal cellen in de hippocampus plus hun bedrading te vergroten. “Uit MRI-scans bij proefdieren weten we dat een lage dosis ketamine, een snelwerkend antidepressivum dat ook veel gebruikt wordt als narcosemiddel, net als ECT een neuroplastisch effect heeft. We onderzoeken nu of bij ernstig depressieve patiënten bij wie niks meer lijkt te helpen, het werkingsmechanisme van een lage dosering ketamine hetzelfde is als dat van ECT of juist niet.”
Ondanks al het onderzoek duurt het nog wel een tijdje voordat ECT overbodig zal zijn, denkt Nuninga. “Maar het goede nieuws is: door al dit onderzoek weten we dat ook bewegen, psychotherapie en antidepressiva de aanmaak van groeifactoren in het brein stimuleren en zo kunnen helpen een depressie te verlichten.”