Rechtvaardigheid is belangrijker dan eigenbelang

Corona speelt nu al meer dan een jaar een grote rol in ons leven. Juist nu steeds meer mensen gevaccineerd worden en de samenleving weer langzaam opengaat, ontstaan er dagelijks nieuwe morele dilemma’s. Om erachter te komen wat onze lezers belangrijk vinden, presenteert NEMO Kennislink vraagstukken over corona en vaccins. Samen met ethicus Steven Kraaijeveld proberen we te duiden wat de antwoorden op deze stellingen zeggen over onze samenleving.

Steven Kraaijeveld heeft een achtergrond in sociale psychologie en filosofie. Momenteel werkt hij aan zijn proefschrift over de ethiek van vaccinatie aan Universiteit Wageningen. Hij onderzoekt in hoeverre mensen bereid zijn zich te laten vaccineren omwille van anderen. In het bijzonder richt hij zich op de motieven die achter die bereidheid liggen en de vrijheid van de keuzes die daarin gemaakt worden.

Vertrouwen in de medemens

Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in maart mochten mensen boven de 70 hun stem per post uitbrengen, zodat zij als risicogroep het stemlokaal konden vermijden. We vroegen onze lezers of die mogelijkheid er ook voor andere risicogroepen zou moeten zijn. Een grote meerderheid van de respondenten antwoordde positief. Daarbij leken weinig mensen bang te zijn voor fraude. Dit was een opvallende uitkomst, omdat bij de stelling over zelftesten (‘Is het verstandig om mensen zichzelf te laten testen op corona?’) een meerderheid juist bang leek te zijn voor fraude.

Kraaijeveld denkt dat mensen doorhebben dat het poststemmen in coronatijd een eenmalige situatie is, terwijl het zelftesten in de komende maanden heel veel voor zal komen. Als iets vaker gedaan wordt, hebben mensen het idee dat het ook vaker mis kan gaan. Bovendien krijgt men bij het zelftesten het gevoel dat er geen regulatie is, het kan minder goed gecontroleerd worden dan het stemmen. “Misschien doe je de test verkeerd en krijg je een onjuiste uitslag, misschien is een ander niet eerlijk over de uitslag. Wat dat betreft is er geen controle mogelijk, je moet vertrouwen op iets wat buiten jouw macht ligt.”

Daarnaast twijfelt men ook aan het kunnen van een ander. Kraaijeveld: “Vanuit de literatuur is wel bekend dat mensen denken dat ze zelf capabeler zijn dan anderen, met name als het gaat om dingen die ze belangrijk vinden. De meeste mensen denken bijvoorbeeld dat ze beter dan gemiddeld kunnen autorijden. Ik kan me voorstellen dat veel mensen dat ook zullen hebben bij het zelftesten.”

Koers van rechtvaardigheid

Moeten grote bedrijven meebetalen aan het herstel van de economie? Die vraag legden we onze lezers ook voor. De meerderheid antwoordde positief. Volgens Kraaijeveld heeft dat sentiment vooral te maken heeft met de koers van rechtvaardigheid. “Er zijn bedrijven die miljarden hebben verdiend terwijl anderen heel veel hebben verloren. De gemiddelde Nederlander zal deels de dupe zijn geworden van de coronacrisis, dus bij de getroffenen ligt automatisch meer loyaliteit dan bij de bedrijven die veel geld hebben verdiend.”

Iets wordt betekenisvoller als je er zelf bij betrokken bent. “Als iets consequenties voor jou heeft, dan heb je de neiging om de stelling of het standpunt te kiezen dat uiteindelijk het meest positief voor jou is.” Kraaijeveld denkt dat er in sommige gevallen wel sprake is van een egoïstisch motief, maar dat de meeste mensen vooral denken aan de medemens die het zwaar had tijdens de coronacrisis. Volgens Kraaijeveld zit dat denken aan zwakkere groepen in de menselijke natuur: “We zijn sowieso gevoelig voor rechtvaardigheid. Je ziet het al bij kleine kinderen die graag willen dat alles eerlijk verdeeld wordt.”

Het is aan de andere kant ook lastig om te zeggen dat het onrechtvaardig is dat een bedrijf het geluk heeft gehad om veel te verkopen en verdienen. “De vraag is uiteindelijk: als we de volledige samenleving willen helpen, wie moet dan het meeste bijdragen? Dan zeggen de mensen dat de bedrijven die veel hebben verdiend best wat verantwoordelijkheid mogen nemen, en iets terug mogen geven.”

Zelfbeschikking

Tot slot vroegen we nog of mensen het belangrijk vonden om zelf te kunnen kiezen welk vaccin ze krijgen. Aan de positieve antwoorden zagen we dat mensen veel waarde hechten aan zelfbeschikking. Volgens Kraaijeveld gaan mensen er over het algemeen vanuit dat anderen gelijksoortige keuzes maken. Als ze dat niet doen, kan dat voor wrijving zorgen. “Ik denk alleen dat zelfbeschikking wat dat betreft een uitzondering zou kunnen zijn.” Mensen vinden het ontzettend belangrijk om de controle te hebben over hun eigen lichaam, om zelf te bepalen wat ermee gebeurt. Daarom vinden ze het ook heel belangrijk dat anderen zelf keuzes kunnen maken over hun eigen lichaam.

“Uit de psychologische literatuur is bekend dat mensen in een soort verlamming terechtkomen als ze te veel keuzes krijgen. Dit geldt vooral als het gaat om een product met verschillende variaties die erg op elkaar lijken, zoals bijvoorbeeld vaccins. Aan de andere kant zorgt te weinig keuzevrijheid juist voor weerstand. Zelfbeschikking wordt extra belangrijk op het moment dat het lijkt alsof je het gaat verliezen.”