R-variatie in het Nederlands algemeen geaccepteerd

Het Nederlands kent een grote variatie aan r’en. In zijn promotieonderzoek vond Koen Sebregts zelfs twintig verschillende. Toch zijn er maar een paar die genoeg van elkaar verschillen om voor gewone sprekers hoorbaar te zijn, zoals de tongpunt-r en de huig-r. En natuurlijk de Gooise r, die de laatste decennia sterk in opmars is. Het groot aantal r’en is overigens niet uniek voor Nederland. Wél de algemene acceptatie ervan.

9 januari 2015

Wanneer je op een feestje nog eens zoekt naar gespreksstof, begin dan eens over de r. Grote kans dat je gesprekspartner daar leuke anekdotes over kan vertellen.

De ene spreker heeft een tongpunt-r en verafschuwt de huig-r (ook wel brouw-r). De ander gebruikt een huig-r omdat hij die van zijn ouders geleerd heeft of omdat hij zijn tongpunt simpelweg niet kan laten rollen. Jonge mensen geven vaak de voorkeur aan een Gooise of kinderen-voor-kinderen-r. Met uitzondering van Brabanders en Limburgers, want die gebruiken dan weer de huig-r.

Er is geen andere klank in het Nederlands die zozeer lijkt te variëren als de r. Lang dachten onderzoekers dan ook dat die grote r-variatie uniek was voor Nederland. Het tegendeel is waar, zegt Koen Sebregts, die als promovendus jarenlang onderzoek deed naar deze klank. “Als je naar het Braziliaans-Portugees kijkt, vind je ongeveer alle varianten die je in het Nederlands hebt. Ook in het Duits en het Italiaans kom je veel meer variatie voor dat je zou verwachten op basis van de naslagwerken.”

Met het blote oor

Dat lang niet al die r’en terug te vinden zijn in de boeken, komt doordat ze niet allemaal onmiddellijk van elkaar te onderscheiden zijn met het blote oor. Sebregts zelf heeft er een speciaal gehoor voor ontwikkeld. “Samen met mijn Vlaamse collega heb ik 20.000 r’en opgenomen en geanalyseerd. In eerste instantie op gehoor, maar vervolgens hebben we naar spectrogrammen gekeken. Daardoor kwamen we op veel meer varianten dan we vooraf hadden vastgesteld.” In spectrogrammen wordt spraak zichtbaar gemaakt. Op die manier kun je nog beter bepalen of er verschillen zijn in de uitspraak dan enkel op het gehoor.

Links: Spectrogram van ‘boer’ uitgesproken met Gooise r.

Dat we de r op heel verschillende manieren kunnen uitspreken, blijkt ook uit onderzoek waarbij gebruik wordt gemaakt van echografie. Daarbij worden echo’s gemaakt van het spraakkanaal gedurende spraak. Sebregts werkte in Edinburgh mee aan de ontwikkeling van deze nieuwe methode van onderzoek. Momenteel wordt echografie op kleine schaal toegepast in Nederlands onderzoek.
Koen Sebregts

Koffie in de Hema

Die 20.000 r’en werden opgenomen in de Hema. “Op die manier kwamen we snel in contact met de lokale bevolking, waar we veel variatie verwachtten,” aldus Sebregts. Zijn collega in Vlaanderen bezocht geografisch zeer verspreidde steden. In Nederland lag de focus op de Randstad: “Ik heb Hema’s bezocht in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Leiden omdat voor die steden de uitspraak van de r al redelijk was gedocumenteerd. Daarnaast heb ik Nijmegen meegenomen in het onderzoek, om ook een stad buiten de Randstad te hebben.”

Sebregts bracht al met al heel wat tijd door in de restaurants van de Hema, waar hij koffie dronk met voorbijgangers. “Ik vroeg of ze vijf minuten mee wilden doen aan een onderzoekje in ruil voor een koffiebon. Ze moesten plaatjes benoemen en zinnetjes voorlezen. Pas achteraf vertelden we iets over het onderzoek. Dan bleek opeens dat mensen zich best bewust zijn van de r-variatie.”

“In steden als Leiden en Den Haag heb je ook gestigmatiseerde varianten die geassocieerd worden met plat. Maar ook heel subtiele klankverschillen kunnen nog sociaal relevant zijn, zo blijkt uit mijn onderzoek.”

Frans van de elite

Maar hoe komen we eigenlijk aan al die verschillende r’en? Van de huig-r wordt vaak gezegd dat hij via het Frans van de elite in het Nederlands terecht is gekomen. Maar aan die theorie zitten wel wat lastige aspecten volgens de promovendus. Want hoe komt het bijvoorbeeld dat de huig-r in het zuiden van ons land wel algemeen is, maar bijvoorbeeld niet in een belangrijke stad als Amsterdam? Toch denkt Sebregts dat er wel een kern van waarheid in de theorie zit: “De elite kan er natuurlijk voor gezorgd hebben dat de huig-r snel geaccepteerd werd in Nederland.”

In zijn proefschrift beschrijft Sebregts veel varianten van de r als voortkomend uit de tongpunt-r. “Toch is het niet zo dat op een bepaald punt in de geschiedenis alle Nederlanders met een rollende r spraken. Er was altijd variatie. Maar de afgelopen tweehonderd jaar is er wel een grotere losheid in het Standaardnederlands ontstaan. Verschillende r’en zijn geaccepteerd in de standaard. Die algemene acceptatie is wél uniek voor Nederland. In het Italiaans bijvoorbeeld, is de rollende r nog steeds de algemene norm.”

Gooise r als compromis

Hoewel de tongpunt-r en huig-r een gelijke mate van populariteit genieten, is de Gooise r sterk in opkomst. En dan vooral in de Randstad, waar hij dominant is. In Nijmegen is dat nog niet het geval. “Eigenlijk is de Gooise r al in opkomst sinds de jaren ‘20,” voegt de onderzoeker toe. “In mijn corpus kwam hij het meest voor onder jongeren en vrouwen.” Omdat de Gooise r – die wel wordt vergeleken met de Amerikaanse r – alleen na klinkers voorkomt, vormt hij geen gevaar voor de andere r’en. Iedereen heeft dus ook verschillende r’en in zijn repertoire: minimaal twee of drie.

Andere r’en die tegenwoordig vaker voorkomen, zijn vocalische r’en. Je hoort ze bijna niet. Hetzelfde verschijnsel komt voor bij de uitspraak van de l, in mewk voor melk. Toch denkt de onderzoeker niet dat deze r’en sterk in opkomst zijn: “Ik denk dat de Gooise r die ander r’en als het ware opeet. In het Engels is de r soms echt verdwenen in woorden als car. De Gooise r lijkt een compromis, waarbij echte verzwakking gestuit wordt.”

“Als de huidige ontwikkeling zich voortzet, blijft de r aan het woordbegin variabel en aan het eind van het woord een Gooise r,” aldus Sebregts. Omdat mensen zich er niet heel bewust van zijn, en ze allemaal niet heel verschillend klinken (want wie hoort er 20 verschillende r’en?) blijft de variatie in r bestaan. En blijft hij bruikbaar als sociale markeerder.

Reageer