Publieksboek Holocaust maakt verwachtingen niet waar

Een van de auteurs van Ze doen ons niets is Carry van Lakerveld, (kunst)historicus en oud-adjunct-directeur van het Amsterdams Historisch Museum. Ze was vele jaren vicepresident van het Internationale Auschwitz Comité (IAK). Ze schreef het boek samen met tentoonstellingsmaker Victor Levie. Mijn verwachtingen waren dan ook hoog bij dit boek. Die zijn niet helemaal waargemaakt.

In de inleiding geven Van Lakervelt en Levie al aan dat dit boek niet is gebaseerd op nieuwe inzichten of dito onderzoeksresultaten. Het is dan ook geen wetenschappelijke publicatie, maar een publieksboek. Naar aanleiding van onderzoeken eind vorige eeuw bleek namelijk dat de kennis over de Jodenvervolging, vooral onder jongeren, gering is. De schrijvers willen hier iets aan doen, opdat wij nooit vergeten. Zeker in de huidige tijdsgeest waarbij rechts-populisme weer de overhand dreigt te krijgen: ze zien dezelfde dreiging en uitsluiting als 80 jaar geleden en de jeugd moet weten waar dit toe zou kunnen leiden. Een mooi streven, maar levert dat ook een goed boek op?

Algemene geschiedenisles

Vrij verrassend is dat een groot deel van het boek niet over de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) gaat. Het begint met een uitgebreid hoofdstuk (een vijfde van het hele boek) over de Joodse diaspora. De schrijvers leggen echter pas later uit dat dit de verspreiding van de Joden buiten het huidige Israël betekent, wat ik bijzonder vind in een publieksboek. Dit is niet de enige keer dat het boek onzorgvuldig is. Deze geschiedenis van verspreiding begint in het jaar 586 (‘voor Christus’ is de schrijfster even vergeten), wanneer Jeruzalem wordt ingenomen: dit leidt tot de vijftigjarige verbanning van de Joden naar Babylonië. Vervolgens komt de tweede diaspora aan bod, na de Joodse Opstand tegen de Romeinen in 70 na Christus (dit jaartal volgt ook later pas).

Zo langzamerhand gaan we richting West-Europa. Van Lakervelt en Levie vertellen over de meerdere malen dat joden de schuld krijgen van rampen of epidemieën, zoals de Zwarte Dood in de veertiende eeuw, en daarvoor massaal vermoord worden. Vervolgens is Nederland aan de beurt, waar het eerste fysieke bewijs van Joodse aanwezigheid stamt uit 1295, met een Jodenstraat in Maastricht.

Vanaf de zestiende eeuw vinden Portugese joodse handelaren hun weg naar Amsterdam, gevolgd door Hoogduitse joden in de zeventiende eeuw. Hun aanwezigheid wordt gedoogd en na de Bataafse Revolutie in 1795 krijgen ze zelfs gelijke rechten als ‘gewone’ Nederlanders. Ze moeten dan wel Nederlands onderwijs gaan volgen, waardoor de Portugese en Hoogduitse (Jiddische) talen steeds minder worden gesproken en langzaam verdwijnen. In de negentiende eeuw assimileren de joden grotendeels en bij de opkomst van Nazi-Duitsland zien zij zichzelf als joodse Nederlanders of Nederlandse joden, volgens Van Lakervelt en Levie.

Om de tuin geleid

Nu komen we bij het deel van het boek over de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). De auteurs leggen uit hoe het kan dat er in Nederland zo’n groot gedeelte van de joodse bevolking (75 procent) vermoord is, in tegenstelling tot in landen als Frankrijk en België.

Dat begint met het hoofdstuk, gelijk aan de titel: Ze doen ons niets. De joodse Nederlanders laten zich op het verkeerde been zetten door de in eerste instantie terughoudende opstelling van de Duitse bezetter. Ook de aanmaningen van de Nederlandse regering aan het hele volk, en van de Joodse Raad aan de joden in het bijzonder, om toch vooral mee te werken, helpen niet. De Duitsers stellen de Joodse Raad in voor het bestuur van de joodse gemeenschap in Nederland. Nieuw op te leggen regels of oproepen om te ‘werken’ in Oost-Europa verlopen via dit bestuursorgaan.