Psychopaat of sociopaat?

De Amerikaanse seriemoordenaar Ted Bundy lijkt er één geweest te zijn: een psychopaat. Met zijn charmante voorkomen en welbespraaktheid kon Bundy gemakkelijk contact leggen met vrouwen en hen om hulp vragen op straat – waarna hij ze ontvoerde, om ze daarna te mishandelen en op gruwelijke wijze om te brengen. Wroeging daarover kende hij nauwelijks – sterker nog, hij gaf in zijn bekentenissen aan ervan te hebben genoten.

Bundy had daarmee alle kenmerken van een antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASPS). Mensen met ASPS hebben geen of in ieder geval een sterk afwijkend normgevoel. Omdat ze daarnaast snel gewelddadig zijn en zich niet storen aan andermans rechten, hebben ze een bovengemiddeld hoge kans om in de misdaad te belanden.

Psycho- versus sociopaat

Toch hoeft niet iedereen met ASPS een psychopaat te zijn of zelfs maar serieuze trekjes daarvan te vertonen. Psychopaten worden namelijk nogal eens ten onrechte verward met sociopaten. Die laatsten lijden net als psychopaten aan ASPS. Sommige psychologen en psychiaters onderkennen om die reden zelfs geen enkel verschil tussen de twee. “Maar dat is een gemiste kans,” meent Scott Bonn, een professor in Sociologie en Criminologie aan de Drew Universiteit (VS) die diverse sociopatische en psychopatische seriemoordenaars interviewde in zijn carriere. “Psychopaten en sociopaten staan heel anders in het leven – hierdoor handelen ze verschillend, ook als misdadiger.”

Ook volgens neurowetenschapper Jack Pemment van de Universiteit van Mississippi wordt het tijd dat forensische experts en andere mensen die zich bezighouden met misdaad meer oog krijgen voor de verschillen tussen psychopaten en sociopaten. “Mocht een moordenaar meer kenmerken van een sociopaat hebben dan een psychopaat dan kan het zoekprofiel daarop worden aangepast, net als een eventuele latere behandeling. Dit zou niet alleen de crimineel zelf ten goede kunnen komen, maar ook de maatschappij, indien de misdadiger ooit weer op vrije voeten komt…”

Planners versus impulsievelingen

Waar de verschillen tussen psychopaten en sociopaten dan wel in schuilen? Daarvoor moet je vooral naar hun karakter, werkwijze en de oorsprong van hun stoornis kijken, menen zowel Scott als Pemment. Zo zijn psychopaten doorgaans echte planners waar het hun misdaden betreft. Sociopaten zijn veel impulsiever; het zijn vaak typische gelegenheidscriminelen of mensen die in een vlaag van woede verkeerde dingen doen. Dat is geen toeval. Waar psychopaten doorgaans koude kikkers zijn, die hun emoties prima onder controle kunnen houden, hebben sociopaten vaak een kort lontje.

Bundy lijkt in dit opzicht goed in het profiel van een psychopaat te passen: hij plande zijn misdaden, door bijvoorbeeld zijn arm in een mitella te dragen om zo een excuus te hebben de vrouw die hij wilde ontvoeren om hulp te vragen. Daarnaast had hij altijd zijn auto startklaar staan om snel weg te kunnen rijden. Maar ook Willem Holleeder voldoet prima aan het profiel. Zo bereidde hij de ontvoering van Freddy Heineken maar liefst twee jaar voor.

Sociale interactie

In hun contacten met anderen stellen psychopaten en sociopaten zich doorgaans ook heel anders op. Psychopaten kunnen prima gevoelens bij anderen herkennen en opwekken, maar ervaren die zelf niet of nauwelijks. Verder zijn ze vaak bovengemiddeld intelligent. Hierdoor kunnen zich erg charmant voordoen en zelfs vertrouwen inboezemen, maar uiteindelijk gebruiken ze hun binding met anderen vooral om hun eigen behoeftes te bevredigen. Daarnaast zijn het vaak pathologische leugenaars.

Mede door deze verschillen hebben psychopaten en sociopaten vaak heel andere maatschappelijke posities. Sociopaten hebben over het algemeen moeite om goede banen te krijgen en houden het ook niet lang vol op één (werk)plek. Je vindt ze soms letterlijk aan de rand van de maatschappij, bijvoorbeeld in een huisje op de hei of nog op zolder bij hun ouders. Psychopaten daarentegen kunnen erg succesvol zijn en midden in de maatschappij leven. Ook kunnen ze prima een groot netwerk hebben en daarin populair zijn. Voor veel sociopaten is, zoals hun naam suggereert, sociale contacten leggen veel lastiger. Als ze tot meer dan twee groepen behoren is dat al heel wat. Kortom, waar sociopaten gemakkelijk ‘losers’ kunnen lijken, zijn psychopaten soms juist hele populaire jongens.

Gewetensvol versus gewetenloos

Als het op het hebben van een geweten aankomt, zijn sociopaten echter juist de winnaars. Psychopaten zijn vaak (zo goed als) gewetenloos. Sociopaten hebben daarentegen wel degelijk normen en waarden. Het probleem is alleen dat die flink afwijken van wat de meeste mensen als ‘normaal’ en ‘juist’ zullen beschouwen.

Het gewelddadige personage Begbie uit de Schotse film Trainspotting is een goed voorbeeld van een sociopaat. Hij valt graag anderen aan, maar plant dit niet echt. Ook vindt hij dat vrouwen beschermd moeten worden en drugs echt niet kunnen.

Doordat sociopaten in elk geval wel een geweten hebben is behandeling bij hen vaak succesvoller dan bij psychopaten. Die laatsten kunnen slechts aangesproken worden op hun eigenbelang, als middel om ze van de misdaad af te houden, zo meent de in psychopaten gespecialiseerde psychiater Robert Hare.

Geboren of gemaakt?

Een derde belangrijk verschil tussen sociopaten en psychopaten is de oorsprong van hun stoornis, zo stelt Bonn. Bij sociopaten lijkt hun ASPS vooral het gevolg te zijn van de nare omgevingsomstandigheden waarin ze verkeerden als kind. Een ouder die hen geestelijk en lichamelijk mishandelde of dat bij hun moeder deed, is bijvoorbeeld een bekende trigger.

Bij psychopaten zit de stoornis als het ware al in hun genen, al kunnen nare omstandigheden die wel versterken. Ook in dit opzicht lijkt het stempel van psychopaat van toepassing op Bundy. “Die drang die ik heb om te moorden, het voelt als iets dat in me zit, iets genetisch of iets chemisch in mijn lichaam,” vertelde hij kort voordat hij op de elektrische stoel belandde.