Project Nim gaat niet over taal

Wie al eens gehoord heeft over Nim, weet dat het verhaal niet goed afloopt. Maar de documentaire komt nog harder aan dan je zou vermoeden. Hartverscheurend is het om te zien hoe een aap, die opgroeit als mens tussen mensen, zelfs met kleertjes aan, gebruikt wordt voor een wetenschappelijk experiment, dat hopeloos mislukt.

Net als het experiment zelf, gaat de documentaire uiteindelijk niet over een aap die taal leert, maar meer over dierenmishandeling. Chimpansees hebben menselijke kanten, maar het blijven apen. Door ze toch als mens te benaderen, geef je ze uiteindelijk een onmenselijke behandeling.

Vrijheid, blijheid

Het idee van het onderzoeksproject kwam in 1973 van de Amerikaanse bioloog Herb Terrace, die wilde weten in hoeverre chimpansees als mensen kunnen leren communiceren. Hij benaderde zijn oud-studente Stephanie LaFarge die het verzoek om Nim in huis te nemen accepteerde. Zo werd Nim met twee weken oud in een gezin met nog drie andere kinderen geplaatst.

De documentaire begint met een emotioneel afscheid tussen de moederaap en haar jong. Daarna wordt Nim met veel liefde opgenomen in zijn nieuwe gezin; Stephanie geeft hem zelfs borstvoeding. De sfeer in het gezin is er een van vrijheid blijheid, heel erg jaren zeventig. Maar structureel les in gebarentaal krijgt Nim niet. Daarom besluit de onderzoeker Terrace hem na twee jaar over te plaatsen naar een landgoed, waar verschillende verzorgers zich over hem ontfermen.

Geen grammatica

In deze nieuwe omgeving gaat Nims taalvaardigheid met sprongen vooruit, vooral door de begeleiding van studente Laura-Ann Petitto. Hij leert in totaal 125 gebaren. Wel blijkt al snel dat Nim geen zinnen kan maken zoals mensen. Hij plaatst losse gebaren achter elkaar als ‘Geef sinaasappel mij’, maar in willekeurige volgorde. Een echte grammatica, kenmerkend voor menselijke taal, ontwikkelt hij niet.

Ondertussen verandert Nim langzamerhand van een lief knuffelaapje in een forse chimpansee, die zich ook steeds agressiever gedraagt. Omdat zijn hoektanden niet zijn verwijderd, gebeurt het regelmatig dat hij zijn verzorgers behoorlijk verwondt. De situatie wordt uiteindelijk onhoudbaar, en Terrace besluit Nim terug te sturen naar het Institute for Primate Studies, waar de aap ook vandaan komt.

Dierenpension

Daar gaat het bergafwaarts met Nim, omdat hij inmiddels aan menselijk comfort gewend is. Het enige lichtpuntje is de vriendschap die hij opbouwt met verzorger Bob Ingersoll, met wie hij ook gebarentaal spreekt. Helemaal zielig wordt het als het instituut financiële problemen krijgt en de apen verkoopt aan een medisch lab, waar de apen worden geïnjecteerd met vaccins tegen hiv en andere nare ziektes. Op het moment dat dit in de publiciteit komt, biedt de eigenaar van een pension voor mishandelde dieren Nim een plekje aan.

Dat lijkt even een mooie oplossing, maar Nim is daar de enige aap; ook probeert hij regelmatig uit zijn verblijf te ontsnappen om het woonhuis van de eigenaar binnen te dringen. Uiteindelijk is het zijn vroegere verzorger Bob die een eind maakt aan Nims eenzaamheid. Op het moment dat het pension van eigenaar wisselt, mag Bob bezoekjes brengen aan Nim. Bovendien zorgt hij ervoor dat Nim gezelschap krijgt van twee andere chimpansees, waardoor Nim nog enkele vrolijke jaren beleeft. In 2000 overlijdt hij aan een hartaanval, op 26-jarige leeftijd (ter vergelijking: de gemiddelde chimpansee in gevangenschap wordt 50 jaar oud).

Opportunist

De maker van Project Nim heeft geprobeerd het verhaal van Nim zo objectief mogelijk te vertellen. Dat lukt hem aardig; ook de minder leuke kanten van de mensen die aan het experiment meewerkten worden zichtbaar. Met name de onderzoeker Herb Terrace komt op de kijker nogal opportunistisch over. Hij laat de opvoeding van Nim over aan verzorgers die soms helemaal niets weten van chimpansees, en komt zelf alleen langs voor uitgebreide fotosessies met Nim.

Ook knoopt hij kortstondige relaties aan met verschillende verzorgers, wat hem er niet sympathieker op maakt. Pas na een aantal jaar gaat hij met de data van het project aan de slag ‘omdat het zulk saai werk is’, om erachter te komen dat Nim eigenlijk niet meer doet dan ‘gebaren voor een beloning’. Dan trekt hij ook nog eens de stekker uit het project, en kijk vervolgens niet meer naar de aap om. Het laat zien hoe weinig sommige wetenschappers in de vorige eeuw rekening hielden met ethische gedragsregels.

Juist doordat we Nim zien in een menselijke rol, maakt de film zoveel indruk. De taalvaardigheid van Nim speelt uiteindelijk geen grote rol. Want echt opkomen voor zichzelf doet hij niet met talige middelen. Als zijn pleegmoeder Stephanie hem in het dierenpension nog een keer op komt zoeken, laat hij haar letterlijk alle hoeken van de kamer zien, tot ze bewusteloos blijft liggen. De boodschap is wel duidelijk.