Het is de lente van 2026. De Europese Commissie kondigt een ambitieus doel aan: vanaf 2040 mogen chemische stoffen, zoals medicijnen, alleen nog worden getest met proefdieralternatieven. Een hele rits aan subsidies wordt opgetuigd voor het ontwikkelen van de alternatieven, de zogeheten New Approach Methodologies (NAMs). Bedrijven en onderzoeksinstellingen moeten dierproeven langzaam uitfaseren. De Europese Commissie bouwt hiermee voort op een roadmap die al in 2024 werd voorgesteld. Maar naar aanleiding van aanbevelingen van experts besluit de Commissie in 2026 dat er een concreter plan moet komen. Geen halfslachtige toezeggingen meer. De deadline is gezet. Ook voor Nederland.

Na de aankondiging van Proefdiervrij 2040 verschijnen er verontwaardigde opiniestukken van wetenschappers in de Nederlandse kranten. Wat hen tegen de borst stuit, is de harde deadline voor het ontwikkelen van proefdiervervangers, zoals organoïden. Zo werkt onderzoek niet, schrijven ze. Natuurlijk willen ook zij minder proefdieren gebruiken, maar je kunt niet van de wetenschap eisen dat ze binnen een strak afgebakende periode een nieuwe technologie produceert. Toch is lang niet iedereen het hiermee eens. Andere wetenschappers noemen dit onafhankelijkheidsideaal achterhaald. In de Tweede Kamer komt daar nog een argument bij: wetenschap wordt bekostigd met belastinggeld. Het is niet vreemd om dan van de wetenschap enige concrete resultaten te verwachten, die bijdragen aan de samenleving.

Protest hoort erbij, zegt Ritskes-Hoitinga. Dat is op zich geen reden om het doel te verlaten. “Weerstand ontstaat bij iedere transitie. Je moet je daardoor niet laten afschrikken, maar juist het gesprek aangaan. In de Verenigde Staten werd een jaartal gesteld voor het uitfaseren van een bepaalde categorie proefdieren. Daar kwam protest tegen, waardoor het doel maar weer is verlaten. Zo kom je nergens.”

Rond 2030 begint een verrassend effect van Proefdiervrij 2040 zich af te tekenen. Het ontwikkelen van alternatieven is dan in volle gang, maar het kost nog veel mankracht en geld. Bovendien is het nog lastig ze op grote schaal te gebruiken. Steeds vaker duikt daarom de vraag op: hebben we al die medicijnen wel nodig? Als testen zo lastig, duur of ethisch complex is, kunnen we misschien gezond blijven zonder al die pillen? Het zijn twijfels over de fundamenten van de westerse gezondheidszorg die al langer bestaan, maar door het aankomende verbod op proefdieren worden de vonken aangewakkerd tot een vuur. Ziektepreventie is het nieuwe toverwoord. Aanpassingen in levensstijl, gezondere omgevingen, en het verbeteren van het welzijn van mensen die al ziek zijn: ze komen steeds hoger op de agenda te staan.

“Onze zorg is gericht op het vinden van nieuwe behandelingen van ziektes”, zegt Ritskes-Hoitinga. “We verwachten als het ware dat overal een medicijn voor is. Op die manier wordt de zorg straks onbetaalbaar. In vergelijking is er zo weinig aandacht voor de preventie van ziekten.” Ook voor bestaande patiënten is een nieuw medicijn niet altijd wat ze het meest nodig hebben. “In Engeland werkten patiëntenorganisaties samen met fondsenorganisaties om te bepalen wat nou belangrijk was voor mensen met astma. Op basis van wat de patiënten aan gaven, zouden de fondsenorganisaties beslissen wat voor onderzoek ze gingen financieren. De patiënten zeiden: we hoeven niet weer een nieuw medicijn. We willen beter leren omgaan met een astma-aanval wanneer die ons overvalt. Oké, zei de fondsenorganisatie, dan gaan we daarop inzetten. Fysiotherapie, ademhalingstechnieken. Het bleek een groot succes. Dat is toch fantastisch? Dan heb je helemaal geen dierproeven nodig.”

Economische kans

In de aanloop naar 2040 trekken een aantal bedrijven weg uit Europa. Ze willen hun medicijnen testen in landen waar dierproeven nog wel zijn toegestaan. Onrust in Brussel. Dreigt de hele Europese medicijnproductie ten onder te gaan? Heeft Europa zichzelf buitenspel gezet? Maar de Europese Commissie houdt hoop. Voor bedrijven die proefdieren gebruiken, of die de apparatuur voor dierproeven of de verblijven voor de dieren produceren, zijn er omschakeltrajecten. Het bezorgde personeel kan zich gratis laten omscholen. Niemand wordt zomaar op straat gezet. En ja hoor: een paar bedrijven ruiken een kans. Zij wagen de sprong. Meer bedrijven volgen, mondjesmaat.

“We moeten het zien als een economische kans”, zegt Ritskes-Hoitinga. “Dat is het nu al. Er valt voor bedrijven veel te halen met het ontwikkelen van proefdieralternatieven.” Niet voor niets heeft het Ministerie van Economische Zaken onlangs 124,5 miljoen besteed aan een groeifonds. Daarmee wordt nu een Centrum voor Proefdiervrije Biomedische Translatie opgetuigd. “Hoe meer we erin investeren, hoe goedkoper het wordt. Waarschijnlijk zullen proefdieralternatieven uiteindelijk goedkoper zijn dan proefdieren!”

In ons fictieve scenario komt dat omslagpunt in het najaar van 2033. Vanaf dan gaat het snel. Ook de grote producenten staan nu te trappelen om hun medicijnen in Europa te testen, zonder dierproeven. En Nederland gaat voorop: dankzij de investeringen van de Nederlandse overheid exporteren we onze proefdiervrije innovaties wereldwijd. Een zeer lucratieve kans voor ons kleine kikkerlandje!

Het werkt misschien ook andersom. Europa kan medicijnen die op proefdieren zijn getest weigeren te importeren. “Europa kan veel invloed hebben”, zegt Ritskes-Hoitinga. “We hebben in Europa bijvoorbeeld een verbod op het testen van cosmetica op proefdieren, ook geïmporteerde cosmetica. Je ziet dat er daardoor in andere landen ook kritischer naar gekeken wordt.” Europa heeft een sterke onderzoeks- en innovatiesector. Als het gaat om het ontwikkelen van proefdieralternatieven, zou een leidersrol ons goed passen.

Een thuis voor de dieren

En wat gebeurt er met de proefdieren die anno 2040 nog in leven zijn? Het lot van genetisch gemodificeerde muizen is niet rooskleurig. Ritskes-Hoitinga: “Zij mogen niet buiten de laboratoria komen. We zijn bang voor onvoorziene gevolgen als ze in het milieu terecht komen. Die worden dus helaas gedood.” Maar voor andere ex-proefdieren bestaan nu al herplaatsingsprogramma’s. “Gewone mensen kunnen honden, katten of ratten adopteren. Dat heb ik ook wel eens gedaan, heel leuk! De nieuwe eigenaren worden goed begeleid, want een ex-proefdier kan wat meer van je vragen dan een normaal huisdier. Proefdierhonden zijn bijvoorbeeld niet altijd zindelijk. Toch is de vraag groter dan het aanbod. Heel veel mensen willen graag voor een ex-proefdier zorgen.”

Laten we dat hartverwarmende gegeven als leidraad nemen. In 2040 blijkt dat heel Nederland klaar staat om de ex-proefdieren van Nederlandse laboratoria op te vangen. Oproepen voor adoptie worden massaal gedeeld op sociale media. Pensioenboerderijen maken plaats voor enkele paarden, ezels, runderen, schapen en geiten. Dierentuinen en organisaties zoals Stichting Aap zetten projecten op touw om een nieuw thuis te bouwen voor de meer exotische dieren. In 2040 hoor je het overal, in talkshows of in gesprekken bij de koffiemachine: onze liefde voor dieren is sterk.