Plato of plateau? Handgebaar beïnvloedt wat je hoort

Kijk goed naar het volgende filmpje. De spreker zegt twee zinnen, die beide beginnen met ‘Nu zeg ik het woord …’ Welk woord hoor je vervolgens in de eerste zin? En welk woord in de tweede zin?

Waarschijnlijk verstond je in de eerste zin ‘Plato’ en in de tweede zin ‘plateau’. Dat is best bijzonder, want het geluid was voor beide zinnen exact hetzelfde. Het enige wat verschilde was de timing van het gebaar van de spreker: bij de eerste zin valt zijn gebaar op de eerste lettergreep van het woord, bij de tweede zin op de tweede lettergreep. Dat gebaar beïnvloedt dus wat je hoort.

Servisch of servies

Dit filmpje komt uit de experimenten van Hans Rutger Bosker (Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek) en David Peeters (Tilburg University). Zij laten met hun onderzoek zien dat de klemtoon dus niet alleen bepaald wordt door wat je hoort, maar ook door wat je ziet. “We wisten al wel dat simpele ritmische gebaren gebruikt kunnen worden om nieuwe of belangrijke informatie uit te lichten, maar onze bevindingen gaan nog een stapje verder: wat je ziet bepaalt zelfs welke woorden je hoort”, aldus Bosker.

Bosker en Peeters lieten de proefpersonen in hun onderzoek vergelijkbare filmpjes zien van bestaande en niet-bestaande woorden van twee lettergrepen. Zij moesten vervolgens steeds aangeven of de klemtoon op de eerste of de tweede lettergreep lag. Met behulp van software hadden de onderzoekers van elk woord zeven verschillende versies: van een zeer sterke nadruk op de eerste lettergreep tot een zeer sterke nadruk op de tweede lettergreep. “Zelfs als de audio heel duidelijk ‘serVIES’ zei, maar de handbeweging was op de eerste lettergreep, dan hoorden mensen twintig procent vaker ‘SERvisch’ dan wanneer de handbeweging op de tweede lettergreep viel”, vertelt Bosker. “Dat onderstreept dat je niet alleen het spraakgeluid verwerkt om spraak te kunnen verstaan.”

Mondkapje

Uit een vervolgexperiment bleek dat het effect ook optreedt als de proefpersonen niet weten dat het onderzoek om de klemtoon gaat. Hierin hoefden de proefpersonen alleen niet-bestaande woorden na te zeggen, zoals ‘demrof’. “Ze waren daardoor meer bezig met de specifieke klanken dan met de klemtoon,” aldus Bosker. “Maar uit de analyse van de geluidsopname bleek wel dat ze net iets vaker zelf nadruk gaven op de lettergreep waarop het gebaar viel.” Dat effect werd bevestigd door een tweede groep proefpersonen die alleen op basis van de herhaalde woorden (dus zonder beeld) moest aangeven waar de klemtoon lag. “Het effect was klein, maar dat komt omdat dit een indirecte meting is. We hebben het experiment herhaald en vonden toen precies hetzelfde.”

De bevindingen van Bosker en Peeters dragen bij aan de kennis over de klemtoon. “We wisten al dat klemtoon niet uit één kenmerk van spraak voortkomt”, stelt Bosker. “Dat is deels toonhoogte, deels luidheid, deels klankduur. Maar het visuele speelt dus ook mee. Daarin zit ook de kracht: ook als er net een vrachtwagen langsrijdt, kun je iemand nog verstaan.”

Moeten we nu extra op onze gebaren gaan letten om goed over te komen? “Onze studie toont aan dat simpele ritmische handgebaren je publiek kunnen helpen om te horen wat je zegt. Dit kun je dus bijvoorbeeld slim inzetten als je goed verstaanbaar wil zijn, bijvoorbeeld als je een mondkapje draagt, in een lawaaiige omgeving zit, of achter een spatscherm gesprekken moet voeren.”