In een grot in Marokko zijn fossielen gevonden van Homo sapiens, met een ouderdom van rond de 300.000 jaar.

In een grot in Marokko zijn fossielen gevonden van Homo sapiens, met een ouderdom van rond de 300.000 jaar. De vondst zet de meest gangbare theorie over de opkomst van onze soort op losse schroeven. De oudste resten van Homo sapiens tot nu toe gevonden waren 200.000 jaar, en kwamen uit Ethiopië.

9 juni 2017

Wetenschappers gingen er tot nu toe van uit dat de huidige mens ongeveer 200.000 jaar geleden is ontstaan in het huidige Ethiopië. Dat was immers de enige plek waar zulke oude overblijfselen waren aangetroffen van Homo sapiens, met zijn veel geavanceerdere werktuigen dan de andere mensachtigen gebruikten. In deze ‘Hof van Eden’ zou de denkende mens zich vrij plotseling hebben ontwikkeld, en vervolgens over Afrika en de rest van de wereld hebben verspreid.

Reconstructie van schedel van de Homo sapiens uit Jebel Irhoud, gebaseerd op 3D-scans van een aantal van de fossielen. Het gezicht van deze 300.000 jaar oude mens zou tegenwoordig op straat niet opvallen. Zijn platte hersenpan misschien wel…
Philipp Gunz, MPI EVA Leipzig, CC-BY-SA 2.0

Groene Sahara

Nieuwe vondsten in Marokko, op 7 juni 2017 gepubliceerd in Nature, spreken dit verhaal echter tegen. De fossielen zijn gevonden in oude mijnen in de streek Jebel Irhoud, vlak bij Marrakech. Dit betekent niet dat onze paradijselijke voorouders nu uit Noord-Afrika in plaats van Ethiopië komen, denkt Jean-Jacques Hublin. Hij is auteur van het artikel en directeur bij Het Max Planck Instituut voor evolutionaire antropologie in het Duitse Leipzig.

Volgens hem moeten we de theorie loslaten waarbij Homo sapiens op één plek is ontstaan, en is de kans veel groter dat de mens zich over heel Afrika heeft ontwikkeld. De Sahara bij Marokko was destijds een vruchtbare plek. Het was er groen met rivieren, meren en wilde beesten die we nu alleen uit Sub-Sahara-Afrika kennen. De afwezigheid van de droge Sahara als dodelijke barrière tussen het noorden en zuiden van Afrika maakt onderling contact tussen verschillende vroege Homo sapiens populaties over het hele continent aannemelijk.

De moderne mensen ontstonden in deze theorie op verschillende plekken, los van elkaar en naast andere mensachtigen zoals de Neanderthalers. De grote vraag is waarom Homo sapiens de enige soort is die het heeft overleefd, maar daar is helaas nog geen antwoord op.

Hersenen in ontwikkeling

De recente vondst in Marokko bevat ruim twintig fossielen van minimaal vijf Homo sapiens individuen, waaronder een kind. De schedelfragmenten en de volledige kaak hebben de kenmerken van Homo sapiens, met dunnere wenkbrauwbogen dan de Neanderthaler, maar een kleinere schedelinhoud. De hersenen waren kennelijk nog in ontwikkeling.

Daarnaast hebben de archeologen primitieve stenen werktuigen gevonden, vervaardigd met een techniek die ook Neanderthalers veel gebruikten. De kans bestaat dat deze twee verschillende soorten contact met elkaar hadden en zo kennis en kunde uitwisselden.

Deze populatie Homo sapiens in Noord-Afrika moet op gazelles, leeuwen en gnoes gejaagd hebben. Dat blijkt uit overblijfselen van deze beesten die bij de menselijke resten werden aangetroffen. Maar ook struisvogeleieren stonden op zijn menu.

Eerdere Marokkaanse vondsten

Jebel Irhoud is geen nieuwe archeologische opgravingsplek. Al in de jaren zestig van de vorige eeuw werd een schedel gevonden met menselijke trekken. De theorie dat het om een Neanderthaler ging werd later herzien. Het zou gaan om een andere mensachtige, die later door Homo sapiens uit Sub-Sahara-Afrika werd verdreven.

Een groep mensen die bezig is met opgraafwerkzaamheden bij Jebel Irhoud in Marokko. — Opgraafwerkzaamheden bij Jebel Irhoud in Marokko. De fossielen uit dit verhaal zijn aangetroffen in de sedimenten vlak voor de plek waar de onderzoekers links op de foto aan het werk zijn.
Shannon McPherron, MPI EVA Leipzig, CC-BY-SA 2.0

Maar volgens Hublin ging het ook toen wel degelijk om een schedel van een vroege Homo sapiens. Het heeft karakteristieke menselijke trekken, zoals de prominente kin, maar mist weer andere trekken die we wel terugzien bij de 200.000 jaar oude fossielen uit Ethiopië. Dit zou wijzen op een geleidelijke ontwikkeling van de vroege moderne mens over heel Afrika en niet plotseling en vanuit een enkele locatie op het continent.

De huidige nieuwe vondst is wel de eerste op deze plek die met een grote betrouwbaarheid gedateerd kon worden. De menselijke resten bevonden zich netjes in de geologische aardlaag uit de tijd waarin ze geleefd moeten hebben, en die ook de stenen werktuigen bevatte. Dat maakte de ouderdomsbepaling mogelijk. De geologen gebruikten verschillende technieken. Ze konden meten hoe lang de aardlaag al afgeschermd was van straling uit de atmosfeer, hoe lang het geleden was dat de werktuigen flink waren verhit (dus in een vuurtje hadden gelegen), en hoe oud één van de gevonden tanden was. De resultaten kwamen aardig overeen, en wezen uit dat onze soortgenoten tussen 280.000 en 350.000 jaar geleden in Marokko rondscharrelden.

Overtuigend

José Joordens, archeoloog aan de Universiteit Leiden en de Vrije Universiteit Amsterdam, die zelf niet meewerkte aan het onderzoek, vindt het “heel mooi en overtuigend werk.” De vondst van Homo sapiens van deze ouderdom was al te verwachten op basis van genetische data, zegt ze. “Wat dat betreft valt het prachtig in het plaatje.”

Het zou Joordens niks verbazen als er langs de hele west- en noordkust van Afrika fossielen van de vroege mens te vinden zijn. “We zijn tot nu toe teveel gefocust op de oost-Afrikaanse rif. We moeten veel verder kijken.”
Dat de oudste Homo sapiens tot nu toe is gevonden in Marokko vindt Joordens fantastisch. “Het toont het belang aan van Afrika als geheel. Afrika is groot, er is nog heel veel niet ontdekt!”

Ook volgens de Leidse paleontoloog Wil Roebroeks is de datering “heel solide”. Volgens Roebroeks leefden in heel Afrika waarschijnlijk allerlei populaties van Homo sapiens, waarvan de meeste zijn uitgestorven.

Bronnen