Oude Bijbelteksten werpen unieke blik op Nederlandse creooltaal

Handschriften

De teksten waren afkomstig van de Maagdeneilanden, die tot 1917 een Deense kolonie waren. Daar brachten Duitse zendelingen, uit Herrnhut, in de achttiende eeuw het woord van God. Ze deden dat in de taal van de lokale bevolking, grotendeels slaven. Die spraken een Nederlandse creooltaal die was ontstaan nadat een grote groep Nederlanders uit het Caribisch gebied in 1672 naar de Maagdeneilanden trok.

De Duitse collectie handschriften bevatte allerlei soorten teksten, maar vooral Bijbelteksten en slavenbrieven. Voor onderzoekers van creooltalen is dit een unieke verzameling. “Niet alleen omdat het een enorme aanvulling biedt op het bestaande bronnenmateriaal van deze Nederlandse creooltaal. Maar ook omdat het afkomstig is uit een periode waarin de creooltaal nog niet zo lang bestond”, vertelt taalkundige Cefas van Rossem. Samen met een collega typte hij al die honderden handschriften uit en schreef er een proefschrift over.

Zo’n grote verzameling teksten noemen onderzoekers ook wel een corpus. Tegenwoordig is het gebruik van grote computerbestanden of computercorpora heel gewoon binnen de taalkunde. Maar niet in de jaren negentig, legt de taalkundige uit. “We kregen fotokopietjes van Duitse microfiches. We hadden pas na twee jaar voor het eerst beschikking over een scanner, maar de handschriften konden daar niet mee worden overgezet. De scanner kon namelijk alleen gedrukte teksten lezen. Het was dus een gigantisch typwerk. Maar daardoor ken ik de teksten nu door en door.”

In 1996 publiceert Van Rossem samen met anderen een boek over dit corpus, waarvan de taal dan nog wordt aangeduid met de term Negerhollands. Na publicatie wordt hij leraar Nederlands. Pas in 2011 gaat hij opnieuw met het materiaal aan de slag, als hij een promotiebeurs ontvangt voor leraren. Op dat moment staat de term Negerhollands ter discussie, in navolging van die over het woord ‘neger’ (zie ook zijkader). Algauw stappen Van Rossem en zijn collega’s dan ook over op de Engelse benaming Virgin Islands Dutch Creole.

Moedertaalsprekers

Als hij begint met zijn promotieonderzoek is al het materiaal gedigitaliseerd. Zo kan hij grote hoeveelheden tekst met automatische zoekopdrachten bestuderen. En dat onderzoek is hoognodig, want vanaf de jaren negentig is er nogal wat kritiek op de authenticiteit van de taal uit zijn corpus. Het is immers geen creooltaal uit de eerste hand, maar het werd opgeschreven door Duitse missionarissen.

In zijn proefschrift toont Van Rossem echter aan dat de Duitse missionarissen heel goed wisten hoe zij moesten aansluiten op hun publiek, dat vooral bestond uit creooltaalsprekers. Hun teksten werden mogelijk door moedertaalspeakers van feedback voorzien. In de teksten zijn namelijk stelselmatig allerlei wijzigingen aangebracht, legt de taalkundige uit.

Betrouwbare bron

In totaal deed Van Rossem vijf casestudies om te onderzoeken hoe authentiek de teksten zijn. Behalve doorhalingen en wijzigingen in woordvolgordes, vond hij toevoegingen en synoniemen in de tekst, die boven elkaar zijn geschreven: “Dan staat er bijvoorbeeld ‘hij loopt na/tot Jeruzalem’. De lezer kan dan kiezen voor het Nederlandsachtige ‘tot’ of juist het Creoolse ‘na’.” Ook vergeleek hij verschillende teksten met elkaar, zoals verschillende versies van het Nieuwe Testament.

Zeeuws-Vlaams

De taalkundige keek ook naar de verhouding van Nederlands en andere talen in Virgin Islands Dutch Creole. “De woordenschat is bijna helemaal Nederlands. Daarnaast zie je Spaanse, Engelse en Franse invloed. Maar ook kom je Afrikaanse woorden tegen, of Papiaments. Omdat deze teksten de Europese schrijfwijze hebben, zijn ze voor een Nederlander heel goed te lezen. Dat zou anders zijn als de vertalers de woorden als klankreeksen opgeschreven hadden. Nu kon ik de handschriften in het archief van Herrnhut ook heel makkelijk herkennen.”

Flink wat woorden kunnen herleid worden tot het Zeeuws-West-Vlaams, ontdekte Van Rossem al eerder. “Tussen 1993 en 1995 deed ik aan het Meertens Instituut onderzoek met behulp van Vlaamse en Zeeuwse dialectbronnen om de herkomst van die woorden te bepalen. Later kon ik door het bestuderen van zeventiende-eeuwse Maagdeneilandse volkstellingen ook op basis van achternamen de herkomst bepalen van de Nederlanders die vanuit het Caribisch gebied naar de Maagdeneilanden trokken. Veel van de Nederlandse achternamen komen alleen of vooral in Zeeland of Vlaanderen voor. Er zat trouwens ook een Nijmegenaar bij.”