Opknapbeurt voor paalkransen uit de bronstijd

Nieuwe onderzoeksmethoden

Theunissen weet zeker dat de oudste paalgaten in geen duizenden jaren zijn aangeroerd omdat er aan de randen van de sporen bodemvorming heeft plaatsgevonden. Archeologen – zoals Glasbergen een halve eeuw geleden – kozen er soms voor de verstoring tot een minimum te beperken. Theunissen: “Opgraven brengt ook meteen een vernietiging met zich mee. Het bodemarchief kan maar één keer worden ‘gelezen’, daarna is het weg. Dat is de paradox van de archeoloog: een onderzoeker die met onderzoek zijn enige bron vernietigt.”

Ook de bronstijdsporen die de duizenden jaren oude palen hadden achtergelaten werden niet uitgegraven. Zo blijven ze, veilig in de bodem, beschikbaar voor volgende generaties wetenschappers. Want naarmate de tijd verstrijkt, borrelen steeds weer nieuwe onderzoeksvragen naar boven en komen nieuwe analysetechnieken beschikbaar waar ook archeologen hun voordeel mee doen.

“Zo weten we nu dat deze grafheuvels 450 jaar in gebruik zijn geweest,” legt Theunissen uit, “en niet 600 jaar, zoals vorige generaties archeologen nog dachten. Dat men dit nu zo zeker weet komt doordat de analyse van koolstofisotopen (C14-methode) sinds het begin van deze eeuw ook toepasbaar is op verbrand bot. Dat is nieuw. Op houtskool was dat al mogelijk sinds 1950. Dit maakt het mogelijk crematieresten nauwkeuriger te dateren.”

In de midden-bronstijd, rond 1500 voor onze jaartelling, was crematie gangbaar. “In de grafheuvels werden urnen begraven met de crematieresten, maar het kwam ook voor dat de as werd bijgezet in zakjes van leer of textiel en soms in een boomstamkist. Maar van die zakjes is niks meer over”, vertelt Theunissen. “De as en houtskoolresten vinden we nog wel.”

Struinen over de akkers

De urnen en andere vondsten zijn in de loop van de twintigste eeuw overgebracht naar het Noord-Brabants Museum. Daar liggen ze weliswaar veilig opgeslagen, maar tot ontevredenheid van Theunissen zijn ze niet voor het publiek zichtbaar. “Voor de bronstijd is weinig aandacht in Nederlandse musea”, aldus de archeologe, die als kind al over de akkers struinde op zoek naar prehistorische vondsten. “Toen vond ik alleen pijpenkoppen, maar verder niks bijzonders”, lacht ze.

Theunissen heeft het ruimschoots goedgemaakt in haar wetenschappelijke carrière. Haar promotieonderzoek ging over samenlevingen in de midden-bronstijd in Zuid-Nederland en Vlaanderen. Daar hoorde ook grafheuvelonderzoek bij. Daarna schreef ze diverse populairwetenschappelijke boeken om archeologie bij een groot publiek onder de aandacht te brengen (zie onder ‘Bronnen en meer lezen’).

Ook dubbele en zelfs driedubbele cirkels komen voor. Zo’n heuvel, met of zonder paalkransen, moet in de midden-bronstijd een duidelijk baken geweest zijn in het grotendeels open heidelandschap. In Noord-Brabant liggen de grafheuvels nu in bebost gebied, maar vroeger was dit een open en onontgonnen heidelandschap. De prehistorische bewoners hebben ze hoog en droog op een dekzandrug aangebracht, door heideplaggen op elkaar te stapelen, maar ook een omgeving met water was geliefd. Zo was het ‘landschap van de doden’ al van verre te zien.

Meer geheimen

De ruim dertig grafheuvels die reeds zijn ontdekt in Toterfout-Halve Mijl zijn niet de enige. Tussen de bekende heuveltjes moeten er nog meer liggen, maar deze zijn in de loop van de tijd zo vlak geworden dat ze nauwelijks zichtbaar zijn in het landschap. En zeker niet in de bossen met veel dorre bladeren en hier en daar een ophoging door boomwortels. Voor de archeologen komt het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) daarom erg van pas, een digitaal bestand waarop de hoogte van Nederland in detail, zelfs op centimeters nauwkeurig, te zien is. “Met het blote oog zijn hele kleine verhogingen alleen nog te zien als het licht heeft gesneeuwd in combinatie met strijklicht”, vertelt Theunissen.

De RCE ontwikkelde een methode om nog niet ontdekte en platte grafheuvels aan te tonen. “We doen dat stapsgewijs”, legt Theunissen uit. “Eerst kijken we of het een logische plek is voor een grafmonument, en dan gaan we boren. Als de overgang in de boring abrupt is gaat het meestal om recente ophogingen. Zijn het vage overgangen dan kunnen het hele oude ophogingen zijn. Soms is er nog een plaggenstructuur aanwezig.” Grafheuvels werden oorspronkelijk gemaakt door plaggen op de bodem te leggen en daarin crematieresten te plaatsen. Soms werden de grafheuvels verhoogd en verbreed om ruimte te creëren voor nieuwe bijzettingen.

Waarom paalkransen?

Maar wat was nu eigenlijk de bedoeling van die paalkransen? Waarom zou de prehistorische mens de heuvels ermee hebben opgesierd? “Het is altijd heel moeilijk om iets met zekerheid te zeggen over het gedrag van de prehistorische mens”, weet Theunissen na jarenlange ervaring. “Archeologen denken verschillend over hun betekenis. Je kunt het zien als een afbakening, als grens of markering van het gebied van de doden. Of als extra element om het grafmonument visueel aantrekkelijker en beter zichtbaar te maken. Misschien waren de staanders met horizontale dwarsbalken verbonden. En misschien waren de houten palen wel kunstig bewerkt, met houtsnijwerk of gekleurd en versierd met objecten zoals geweien. Ze zagen er in ieder geval anders uit dan de houten afrasteringspalen van de Gamma.”

“Wel weten we zeker dat zo rond tien procent van de mensen uit een bronstijdgemeenschap hier zijn begraven, zowel mannen, vrouwen als kinderen. Wat er met de andere overleden individuen is gebeurd weten we niet. Misschien werden ze wel achtergelaten, of zoals bij de indianen in bomen gelegd. Direct onder de palen vinden we soms ook nog crematieresten, maar dat was geen algemeen gebruik.”