Op zoek naar de kleuren van Van Gogh

Vernis niet gebruikelijk

Op een stormachtige dag, even voor kerstmis, ontvangt Hendriks me in het Atelier van het Rijksmuseum, waar de restauratieafdeling van het Van Gogh Museum vanwege een verbouwing tijdelijk is ondergebracht. Op tafel ligt open en bloot Van Gogh’s Veld met irissen bij Arles uit 1888, dat hij twee jaar voor zijn overlijden maakte. Hendriks is bezig met het verwijderen van de vernislaag omdat deze door veroudering is vergeeld.

“In de tijd van ‘moderne’ Franse schilders zoals Van Gogh – in zijn Franse periode – was het helemaal niet gebruikelijk om een vernislaag aan te brengen”, weet Hendriks. “Op dit schilderij is de vernislaag een halve eeuw later aangebracht. Door de vernis te verwijderen worden niet alleen de kleuren helderder, ook de penseelstreken worden beter zichtbaar.”

Verborgen kleuren achter de lijst

“Het gebruik van tubeverf is in de tweede helft van de negentiende eeuw algemeen en komt ook voor bij zijn tijdgenoot en vriend Paul Gauguin, met wie hij in laat 1888 letterlijk zijn tubes deelde. Ook bij de schilderijen van, bijvoorbeeld, Auguste Renoir en Paul Signac zien we dat de kleuren in de loop van de tijd zijn veranderd. Soms zijn de oorspronkelijke kleuren nog te zien aan de rand van het schilderij of pentekening, waar het doek achter de lijst of passe-partout verborgen is geweest.”

Er zijn meerdere rode en gele lakpigmenten die gevoelig zijn voor verbleking door oxidatie maar Hendriks noemt met name de Geraniumlak, een populaire knalrode kleurstof die vanaf 1873 op de markt kwam. “Deze kleurstof was heel vergankelijk, wat Van Gogh toen zelf ook al wist. Hij dacht het te kunnen compenseren door de verf dik op te brengen, maar dat hielp maar ten dele.”

Behalve een slechte kwaliteit pigment is de achteruitgang te wijten aan de toevoeging van allerlei vul- en bindmiddelen, die de verf goedkoper moest maken. Hendriks: “De schilders waren er destijds wel van op de hoogte. In Van Gogh’s brieven lezen we dat hij niet tevreden is met de verf die hij koopt. Soms kwamen de kleuren niet overeen met de kleuren die hij had besteld”.

Licht en zuurstof

De combinatie van de inwerking van licht en zuurstof zijn de voornaamste oorzaken van de verkleuring. “Gelukkig kunnen we dankzij moderne technieken de oorspronkelijke kleuren van zowel schilderijen als pentekeningen met vrij grote nauwkeurigheid reconstrueren.” Hendriks doelt op technieken zoals high-performance liquid chromatography (HPLC) om de verdwenen kleurstoffen te identificeren, en computertechnologie waarmee, door de achteruitgang in het verleden te kennen, ook de toekomstige verkleuring kan worden geëxtrapoleerd. Want verkleuring is een doorgaand proces dat ook nu aan de gang is.

Dateren met linnen

Voor de chemische analyse van de verflagen wordt ook gebruik gemaakt van diverse technieken met röntgenstraling. In onderzoek naar automatische doeksoortanalyse kan ook het linnen zelf belangrijke informatie opleveren over de totstandkoming van het werk. Kennis van de doekeigenschappen maken vooral zeer nauwkeurige dateringen mogelijk. Hendriks: “Bij het dateren van de schilderijen van Van Gogh kan het zelfs gaan om de nauwkeurigheid van één dag. De doeken zijn dankzij het fijne en regelmatige weefpatroon geschikt voor nauwkeurige dateringen met behulp van algoritmen”.

“Rembrandt gebruikte daarentegen vaak heel grof linnen met wisselende draaddiktes, wat dateren met algoritmen veel lastiger maakt. Met gebruik van röntgenafbeeldingen van schilderijen waarop het draadpatroon te zien is, kan de computer namelijk doeken herkennen die oorspronkelijk van eenzelfde rol zijn geknipt en dus hetzelfde weefselpatroon delen. Samen met andere informatie – zoals gegevens over zijn bestellingen van de doeken – geeft dit een kader voor de ordening en datering van zijn schilderijen.”

Interdisciplinair

“Het reconstrueren van de schilderijen van Van Gogh is bij uitstek een interdisciplinaire activiteit”, aldus Hendriks. “De inzet van bètawetenschappers – naast restauratoren en kunsthistorici – bij restauratiewerkzaamheden is een recente ontwikkeling. Het beroep van restaurator was vroeger een ambacht dat vooral door schilders zelf werd uitgevoerd.”

Het Van Gogh Museum werkt nu samen met de TU Delft, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en de Universiteit Tilburg in het door NWO gefinancierde Science4arts-project. Volgens Hendriks is de academische bemoeienis met de kunsten in vergelijking met andere Europese landen in Nederland vrij laat op gang gekomen.