'Oorlogen zijn altijd een mix van buitenlandse én binnenlandse krachten'

Hoe zie je dat mechanisme dan terug in een democratie?

“Waarom stemde de PvdA er in 1947 mee in om oorlog in Indonesië te gaan voeren? Omdat ze meenden dat het geld dat de plantages daar opbrachten nodig was voor de wederopbouw van Nederland na de Tweede Wereldoorlog. En in 1948 stemden ze nog een keer in met oorlog, omdat ze bang waren dat het kabinet anders zou vallen en ze de verzorgingsstaat die ze aan hun kiezers beloofd hadden dan niet konden realiseren. Allebei binnenlandse machtspolitieke redenen in een democratisch systeem. Maar een achterban wil vaak geen oorlog. Dus dat werkt ook remmend, of zorgt in ieder geval voor democratische compromissen waardoor de scherpe randjes eraf gaan.”

Maar als democratieën soms zelfs oorlogen voeren, is er dan nog hoop dat oorlogen ooit helemaal verdwijnen? Of hoort strijd en oorlog inherent bij het internationale systeem?

“Als je naar de geschiedenis kijkt zie je, in ieder geval sinds Napoleon, dat politiek leiders steeds meer moeten uitleggen als ze een oorlog willen beginnen. Je moet een steeds sterker verhaal hebben om een oorlog binnenlands te verkopen. Zelfs een autocratische leider als Vladimir Poetin noemt de oorlog in Oekraïne een ‘speciale militaire operatie’, omdat hij een echte oorlog, inclusief totale mobilisatie, in eigen land niet kan verkopen. En je ziet een groeiende invloed van internationale samenwerking en allerlei internationale organisaties. Dat maakt de kans op oorlog uiteindelijk kleiner, er zijn nu al veel minder oorlogen dan vroeger. Maar er zijn nu eenmaal landen die anders over oorlog en vrede denken dan wij in het Westen. Dat moet je niet onderschatten. En als je als westerse democratieën zegt te staan voor principes als vrijheid en mensenrechten moet je die soms ook durven verdedigen.”

Hoe duidt u de beslissing van Poetin om in Oekraïne binnen te vallen?

“Een waarschuwing vooraf: veel van wat ik van tevoren over deze oorlog heb gezegd en gedacht is niet uitgekomen. Dus de actualiteit heeft me steeds verrast. Maar ik denk dat je moet kijken naar langetermijnoorzaken, naar middellangetermijnoorzaken en naar aanleidingen. Wat betreft de dieperliggende oorzaken heeft Poetin altijd moeite gehad met het verlies van de Sovjet-Unie en met de uitbreiding van de NAVO naar het oosten. Een land met ambities om een grootmacht te zijn wil geen militaire alliantie van andere landen pal aan zijn grens. Dat maakt kwetsbaar. Als Oekraïne, dat Poetin duidelijk als deel van de Russische culturele en politieke invloedssfeer ziet, zich daaruit probeert los te maken en aansluiting bij het Westen zoekt, ziet Moskou dat altijd als een dreigende verstoring van de machtsbalans.”

“Daarnaast heeft Rusland zich sinds het einde van de Sovjet-Unie altijd gekleineerd gevoeld als grootmacht. Poetins buitenlandse beleid, of het nu gaat om de oorlog tegen Georgië, de inmenging in Syrië en de betrokkenheid van Rusland bij de nucleaire deals met Iran, is er altijd op gericht geweest serieus te worden genomen als grootmacht. Daarom dacht ik dat de troepenopbouw aan de grens met Oekraïne bedoeld was om te dreigen en af te dwingen dat er rekening gehouden werd met Ruslands eisen.”

“Maar men gaf niet toe. Vooral de Europese landen en Oekraïne zelf geloofden niet dat Rusland werkelijk zou binnenvallen. Je kunt niet een leger permanent in staat van paraatheid houden. Terugtrekken was een zwaktebod geweest. Dat zou Ruslands herstelde status als grootmacht enorm beschadigen. Dus toen was een echte invasie nog de enige overgebleven optie. Maar het leger was daar niet op voorbereid. Een geval van miscalculatie dus, hoewel ik niet zeker weet of dit klopt. Als het wel pure, geplande agressie is dan valt mijn theorie in duigen. Dat zou best kunnen, want Oekraïne bood uiteindelijk zelf aan om af te zien van NAVO-lidmaatschap, en daar maakte Poetin geen gebruik van tijdens vredesonderhandelingen. Dat kan ook weer door binnenlandse druk komen om door te pakken.”

Binnenlandse druk van wie?

“Ik vind het gevaarlijk om Rusland te vernauwen tot een almachtige Poetin die alles zelf beslist. Net als in elk land, óók in autocratische staten als de Sovjet-Unie of Noord-Korea, heb je binnenlandse krachten die invloed proberen uit te oefenen op buitenlands beleid. Naar aanleiding van de recente moord op Daria Doegina, de dochter van de radicale ideoloog Alexander Doegin, wordt nu bijvoorbeeld gesuggereerd dat er steeds meer druk komt van hardliners binnen de regering en de geheime dienst. Zij eisen dat Poetin de oorlog tegen Oekraïne verder opvoert omdat het ze allemaal niet snel genoeg gaat. Dus ook Poetin lijkt rekening te moeten houden met haviken in eigen land, en ook met tegenstanders van de oorlog.”