Onze hersenen houden niet van vreemdelingen

Het vluchtelingenkamp Moria op Lesbos moest een tijdelijke oplossing vormen voor de tienduizenden vluchtelingen die sinds 2013 de Middellandse zee overstaken. Moria was gebouwd om drieduizend mensen te huisvesten, maar de afgelopen jaren verbleef er een veelvoud onder slechte omstandigheden. Op 8 september werd de situatie nog nijpender nadat er brand uitbrak en het grootste deel van het kamp in vlammen opging. Duizenden mensen waren plotsklaps dakloos.

Na een lange discussie besloot de regering om honderd vluchtelingen uit Moria op te nemen. Een druppel op een gloeiende plaat vinden sommigen, terwijl het er voor anderen honderd te veel zijn. Hoe komt het dat we zo verschillend reageren op het leed van vluchtelingen? Hebben sommige mensen gewoon beter inlevingsvermogen dan anderen? Een kijkje onder de schedel kan een hoop verklaren.

Angst voor vreemdelingen

Op het leed van vreemdelingen reageren onze hersenen heel anders dan op het leed van mensen die dicht bij ons staan. Als je ziet dat een vriend wordt buitengesloten dan wekt dat een ander patroon van hersenactiviteit op dan wanneer je een vreemdeling hetzelfde ziet ondergaan, toonde een fMRI-studie van Amerikaanse en Chinese psychologen aan. Keysers: “Ik denk dat sommige mensen vluchtelingen beschouwen als mensen zoals jij en ik, maar dan met heel veel pech. In dat geval leef je je in. Andere mensen zien in vluchtelingen concurrenten die onze banen komen stelen. Die classificatie heeft effect op hoeveel empathie je opbrengt.”

Mensen die positief tegen vluchtelingen aankijken verwerken mediabeelden van de Europese vluchtelingencrisis anders dan mensen die er een negatieve kijk op hebben, lieten Tsjechische onderzoekers zien. Zij legden 38 proefpersonen in de scanner, waarvan de helft xenofobe opvattingen had en de andere helft niet. Bij mensen met een wat xenofobische instelling reageerde de fusiform gyrus – een hersengebied dat betrokken is bij de waarneming van gezichten – sterker op foto’s met emotionele gezichten van vluchtelingen. Emotionele gezichten worden bij mensen die negatiever denken over vluchtelingen dus extra sterk verwerkt, wat volgens de onderzoekers een reflectie is van verhoogde aandacht en waakzaamheid.

Normaal gesproken is het vooral de amygdala, een hersenstructuur geassocieerd met angst, die reageert op beelden van bedreigende uit-groepen. Die werd nu niet actief. Plaatjes van IS-terroristen activeerden daarentegen wél bij iedereen de amygdala. Mensen ervaren emotionele gezichten kennelijk niet als bedreigend, zo verklaren de onderzoekers.

Vragenlijsten over persoonlijkheid sloten aan bij die observatie. De twee groepen waren in het dagelijks leven even angstig (of juist niet angstig) en empathisch. Wel bleken de deelnemers met een negatief beeld van asielzoekers over het algemeen wat agressiever en vijandiger.

Individuele verschillen

Vreemdelingenangst is vanuit menselijk oogpunt misschien een jammerlijk maar begrijpelijk fenomeen, licht psycholoog Esther van Leeuwen toe, die aan de Universiteit Leiden onderzoek doet naar de bereidheid van mensen om andere groepen te helpen. “Bij de instroom van mensen uit een andere cultuur met andere normen en waarden die niet overeenkomen met die van ons, kunnen mensen zich bedreigd voelen. In Nederland hechten we bijvoorbeeld aan vrijheid van meningsuiting en gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen. Als we in aanraking komen met een cultuur waarin daar anders over wordt gedacht, vinden we dat gedachtengoed automatisch bedreigend.”

Tussen mensen bestaan echter grote individuele verschillen in hoe ze omgaan met dat gevoel van dreiging, dat gebaseerd is op emotie, niet op logisch denken. Genetische aanleg verklaart voor een klein deel in hoeverre we ons kunnen inleven in iemand anders, weet Keysers. De invloed van je ouders en sociale omgeving is veel sterker. Vooroordelen over vluchtelingen als ‘gevaarlijk’ of ‘agressief’ worden bij de een sterker gevoed dan bij de ander. Ben je aangemoedigd om het perspectief van een ander in te nemen? Of heb je meegekregen dat mensen met een uitkering jouw geld afpakken?

Een Duits onderzoek onder jongvolwassenen liet zien dat opvattingen over vreemdelingen samenhangen met persoonlijkheidtrekjes: mensen die extravert en zorgvuldig zijn en openstaan voor nieuwe ervaringen kijken over het algemeen positiever aan tegen vreemdelingen. “We zien dat mensen die één op één contact hebben met vluchtelingen vaker willen helpen”, zegt Keysers. Persoonlijk contact verandert je kijk op mensen uit een andere groep. Experimenten met virtual reality – waarin je bijvoorbeeld rondloopt in een vluchtelingenkamp – lijken dat te bevestigen.

Grote aantallen slachtoffers

Wie zich goed in de schoenen van een ander kan verplaatsen, is eerder geneigd te helpen. Dat gegeven wordt echter bemoeilijkt als het gaat om heel veel slachtoffers. Het is een bekend feitje uit de rampenpsychologie: we kunnen ons beter identificeren met persoonlijke verhalen dan met grote aantallen. Als één vluchteling in een gammel bootje de Middellandse Zee zou overvaren om in Griekenland te stranden, zou dat onze emotie aanspreken. Cijfers en feiten hebben voor het menselijk brein veel minder betekenis. Als het om tienduizenden mensen gaat, vinden we dat niet tienduizend keer zo erg.

Hersenscans laten zien dat het hersennetwerk voor empathie, dat actief wordt als we het perspectief van een ander innemen, sterker geactiveerd wordt bij gebeurtenissen die één persoon aangaan. Ongeacht of het om een emotionele of neutrale gebeurtenis gaat. Voor verhalen over grote groepen slachtoffers zonder individuele identiteit blijken onze hersenen behoorlijk ongevoelig. Er zit dus een grens aan de vaardigheid van ons brein om ons in anderen te verplaatsen.