De verkiezingsoverwinning van Donald Trump heeft invloed op ons aan deze kant van de Atlantische oceaan. Niet alleen onze veiligheid, economie en democratie gaan hier onder lijden. Het is veel erger, zegt cultuurhistoricus Jaap Verheul: ‘Onze gedeelde waarden staan op het spel.’
Dat Donald Trump opnieuw president van de Verenigde Staten wordt, heeft natuurlijk in de VS gevolgen. Make America Great Again is het motto van de beweging die Trump voor de tweede keer bewoner van het Witte Huis maakt. Hij beloofde in zijn campagne een miljoen illegale arbeidsmigranten te deporteren, wil vrouwenrechten beperken en geeft ruim baan aan boren naar olie.
Maar de winst van Trump zal ook voor Europa verandering brengen. Directe gevolgen zijn er voor onze veiligheid, de economie, en het klimaatbeleid. “Maar die praktische gevolgen zijn geworteld in een verlies van gedeelde waarden”, zegt Jaap Verheul, hoogleraar Trans-Atlantische Betrekkingen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. “De VS waren altijd een voortrekker van de liberale wereldorde, die ontstaan is sinds de Tweede Wereldoorlog en gebaseerd is op waarden zoals democratie, de rechtsstaat en mensenrechten. De trans-Atlantische samenwerking is voor een groot deel gebaseerd op die gezamenlijke waardegemeenschap. Trump ondermijnt die waarden.”
Veiligheid
Europa zal meer voor haar eigen veiligheid moeten gaan zorgen, zegt Verheul. Trump wil de rol van de VS in de NAVO verkleinen en heeft het plan om troepen uit Europa terug te trekken. Dat betekent dat Europese landen meer geld moeten investeren in defensie.
“Het gaat ook om de veiligheidsgarantie die we nu nog hebben”, zegt Verheul. “Die bestaat mede uit de nucleaire afschrikking van de VS en de leiding die de VS in de NAVO had. Ik denk niet dat de VS uit de NAVO zullen gaan. Maar de relatie zal wel bekoelen.” Trump heeft bijvoorbeeld gezegd dat lidstaten die te weinig bijdragen aan het defensiebudget van de NAVO, wat hem betreft aangevallen mogen worden door Rusland. “Daarmee valt hij de kernwaarde van de NAVO aan, namelijk dat een aanval op een, een aanval op allen is.”
In praktijk zal het vooral gaan om steun voor Oekraïne. Trump heeft aangegeven daar niet eindeloos mee door te willen gaan. En hij stelde ook dat hij de oorlog ‘in 24 uur’ kan beëindigen. ‘Dat betekent dat hij Oekraïne wil dwingen een deal te sluiten met Poetin en grondgebied op te geven. Dat zou een gigantische geopolitieke verschuiving zijn, omdat het een gevaarlijk precedent creëert. Poetin kan zijn ogen laten vallen op Transnistrië in Moldavië, of op Estland.”
Jaap Verheul is bijzonder hoogleraar Trans-Atlantische betrekkingen aan de Radboud Universiteit. De leerstoel van Verheul is mogelijk gemaakt door de Atlantische Commissie, een forum voor debat over trans-Atlantische veiligheidsvraagstukken. Daarnaast is Verheul hoofddocent cultuurgeschiedenis bij de Universiteit Utrecht.
Radboud UniversiteitHandel
Het lievelingswoord van Trump is ‘tarieven’. Daarmee wil hij de Amerikaanse economie beschermen tegen invoer van spullen uit het buitenland. De Nederlandse economie is verweven met die van de VS. Onderzoek van Planbureau CPB van vorige week laat zien hoe sterk: de totale Nederlandse investeringen in de VS bedragen bijna 1400 miljard dollar en Nederland ontvangt jaarlijks 1500 miljard dollar aan Amerikaans kapitaal. “We handelen nóg meer met Duitsland”, zegt Verheul. “Maar de verwevenheid met de Amerikaanse economie maakt ons enorm kwetsbaar voor de tarieven, tot wel twintig procent, die Trump van plan is te gaan heffen.”
Dan is er nog het klimaat. Trump beloofde zijn kiezers een eind te maken aan klimaatbeleid en stapte tijdens zijn eerste presidentschap al uit het klimaatakkoord van Parijs. Biden corrigeerde dat, maar Trump zou nu opnieuw uit het akkoord willen gaan. Het klimaat- en handelsbeleid van Trump is onderdeel van een bredere weerzin van Trump tegen multilaterale samenwerking, zegt Verheul. “De VS is al langer geen grote fan van de VN en heeft een grote betalingsachterstand. Maar nu zouden de VS zich zelfs uit de VN kunnen terugtrekken.” Daarmee wordt het hele systeem waarop de liberale wereldorde gebaseerd is ondermijnd, zegt Verheul.
Democratie
Ook de democratie in de VS staat op het spel. “De VS waren altijd heel precies in de handhaving van de scheiding der machten. Dat brengt Trump nu in gevaar. Hij doet politieke benoemingen in het hooggerechtshof en dreigt justitie in te zetten om politieke tegenstanders te vervolgen, door de belastingdienst of zelfs door het leger. Dat is ongekend.” Daarbij wil hij de rechten van vrouwen beperken, bijvoorbeeld door het recht op abortus af te schaffen, en de rechten van migranten.
Die ontwikkelingen hebben ook voor ons gevolgen. “Populisten in Europa, zoals Orban in Hongarije, Meloni in Italië, Le Pen in Frankrijk en Wilders in ons eigen land zullen zich gesterkt voelen in het idee dat ze het niet zo nauw hoeven te nemen met de democratie. Het signaal is dat de antidemocratische krachten lijken te winnen.”
Waarden
In dit alles klinkt door dat Trump kiest voor eigenbelang, en niet voor de waarden die wij sinds de Tweede Wereldoorlog met de Verenigde Staten delen, zegt Verheul. “We zijn samen met de Verenigde Staten een waardegemeenschap, een groep mensen die waarden als democratie, de rechtsstaat, mensenrechten, en solidariteit met elkaar deelden. Dat wordt nu afgebroken. De beslissingen van de VS worden transactioneel. De VS kiest wat hen het beste uitkomt, onder het mom van America First.”
Die waarden zijn niet alleen abstracte idealen. Het gaat ook om zoiets als simpelweg de waarheid spreken. “Trump is een veroordeelde misdadiger, hij is veroordeeld voor het vervalsen van documenten en betalingen aan een pornoactrice om de verkiezingen van 2016 te beïnvloeden. Maar dat telt niet in de alternatieve werkelijkheid waarin zijn kiezers leven en waarin de waarheid terzijde geschoven kan worden.” Die groep wordt steeds groter.
Ook onder leden van het parlement, waar het aantal mensen groeit dat gelooft in de Big Lie, het idee dat Trump de vorige verkiezingen heeft gewonnen. “Trump liegt in elke campagnespeech, sterker nog, de leugen is zijn favoriete campagnestrategie. Het leidt tot veel ophef, en zijn volgelingen kan het niet schelen.”
Dat de waarheid niet telt is iets wat overwaait naar Europa. “We zagen dat al bij de complottheorieën van Baudet, maar het kan ook de PVV of de politiek in het algemeen sterken in feitenvrije politiek. De PVV krijgt geld uit de VS.” Wilders kreeg veel geld van de rechtse Amerikaanse zakenman Robert Shillman, die ook Trump financierde.
Wat ook kan overwaaien is de felle anti-migratie retoriek, waarin Trump migranten vergelijkt met ziektes en ongedierte. “Het migratiedebat in Nederland kan daardoor nóg onbeschaafder worden.” Ook het normaliseren van vrouwenhaat en de afbraak van het recht op seksuele vrijheid, gendergelijkheid en recht op abortus zijn dingen die conservatieve politici hier kunnen overnemen, zegt Verheul.
The Women's March, protest na de inauguratie van Donald Trump in 2017.
By Claudio UribeTrump 2.0
Daarbij verwacht Verheul dat Trump deze regeerperiode sterker staat dan de eerste keer dat hij president was. “In de vorige regeerperiode werd hij geregeld teruggeroepen door mensen uit zijn eigen regering en omgeving, die de meest extreme standpunten afzwakten. Maar hij heeft daarvan geleerd. De leden van de Republikeinse partij die nu verkozen zijn en klaar staan om zijn entourage te vormen, zijn loyalisten. Trump 2.0 zal veel minder tegenspraak krijgen.”
Bovendien vallen waarschijnlijk ook beide huizen van het congres in Republikeinse handen, het Huis van Afgevaardigden en de Senaat. De volksvertegenwoordiging zal dus ook minder weerstand vormen tegen Trump dan de vorige keer. “Dat geeft hem een enorme machtspositie die zeldzaam is. Meestal is de macht gelijker verdeeld in de VS.”
Jaren zestig
Hoe heeft het zover kunnen komen? We moeten de verkiezingswinst van Trump eigenlijk zien als een revolutie tegen de jaren zestig, zegt Verheul. “De moderne Amerikaanse politiek begon in 1964 toen president Johnson de civil rights act aannam. Dit was een overwinning van de burgerrechtenbeweging voor gelijke rechten ongeacht ras, sekse of afkomst. Het was ook het begin van de emancipatie van vrouwen, rechten voor homo’s en transgenders, dat wat de aanhangers van Trump nu benoemen met het scheldwoord ‘woke’.” De beweging die Trump aan de macht heeft gebracht is een tegenbeweging tegen de beweging voor burgerrechten en diversiteit die uit de jaren zestig stamt, zegt Verheul. “Make America Great Again heeft de Republikeinse partij overgenomen, en is een populistische beweging met religieuze trekjes.”
Daarbij telt nog iets anders. Hoewel het feitelijk goed gaat met de economie van de VS, is de welvaart extreem ongelijk verdeeld. “Er zijn mensen die amper overleven, naast mensen die een tweede huis van twintig miljoen hebben en zich per helikopter laten vervoeren. En die ongelijkheid is niet minder geworden onder de Democraat Biden. Jazeker, de Democraten hebben daarin gefaald. Trump heeft een heel helder verhaal van haat en onvrede, en de Democraten stelden daar geen overtuigende toekomstvisie tegenover.”
Culturele burgeroorlog
De verkiezingen laten een verdeeld land achter, zegt Verheul. “Er zijn twee heel verschillende opvattingen over wat voor land de VS moeten zijn. De Democraten zijn hoog opgeleid, welvarend, en wonen in steden. Zij kiezen voor sociale rechtvaardigheid en een grotere rol voor de federale overheid in het reguleren van economie, zorg en onderwijs. Republikeinen zijn armer, wonen veelal in landelijk gebied en zijn praktisch opgeleid. Zij zoeken veiligheid en verzetten zich tegen sociale modernisering, overheidsbemoeienis en belastingen. Dat is een tweedeling die we ook in Nederland en veel andere westerse landen terugzien.”
Toch moeten we de verdeeldheid ook niet overschatten, zegt Verheul. “Er zijn nog veel dwarsverbanden in de Amerikaanse samenleving.” En ook in de rode (Republikeinse) staten zijn de steden nog blauw (Democratisch). “Een burgeroorlog zoals in 1861 is niet te verwachten. Maar er is wel een culturele burgeroorlog gaande. De Amerikaanse samenleving kan zich verder verharden. Trump wil de politie meer bevoegdheden geven om misdaad tegen te gaan. En de politie zal die misdaad ongetwijfeld gaan vinden in achtergestelde zwarte wijken en onder immigranten.”