Onsterfelijke mensen met dure varkensorganen - en andere doemscenario’s

De speculaties leiden tot discussies over geld en macht. “Hebben de rijken straks een gepersonaliseerd varken dat voor ze klaarligt als een soort zorgverzekering?”, vraagt een deelnemer spottend. Een onderzoeker uit Leiden ziet het zo: “Als dit de toekomst wordt, dan ontstaat er onvermijdelijk een industrie die geld verdient aan het fokken van dieren voor organen. Dit wordt big business.” Ook andere deelnemers maken zich zorgen over commerciële belangen die niets te maken hebben met gezondheid. Wordt dit een nieuw exportproduct? Gaan we varkens met mensenorganen exporteren naar onze buurlanden?

Naast de zorgen over geld en macht, zijn er kritische kanttekeningen bij ons oneindige verlangen om te blijven leven. Volgens sommige deelnemers zijn we doorgeschoten in het willen genezen van mensen. “Hoe lang gaan we nog door met het rekken van levens?”, vraagt een van de nierpatiënten. Hij heeft in het ziekenhuis aan den lijve ondervonden hoe zwaar het is om dagelijks behandeld te worden. Volgens hem kunnen we steeds moeilijker omgaan met ziekte en verlies, en is er een beweging ontstaan van mensen die onsterfelijk willen worden. “Soms denk ik: jongens, is het niet een keer genoeg?”

Tot slot maken meerdere deelnemers zich zorgen over de ‘wezens’ die we creëren als we menselijk en dierlijk genetisch materiaal met elkaar vermengen. “Dit kan verstrekkende gevolgen hebben die wij niet kunnen inschatten”, zegt een van de burgers. Een nierpatiënt: “Wat gebeurt er als we menselijk en dierlijk DNA met elkaar vermengen? Wat voor wezens ga je creëren? Door dit onderzoek toe te staan, worden een hoop deuren geopend waarvan je je kunt afvragen of die wel geopend hadden mogen worden. Krijgen we ze nog wel dicht?”

Absurde doemscenario’s

Wat hebben deze argumenten gemeen? Allemaal stellen ze dat het maken van donordieren, of alleen al het onderzoek naar de mogelijkheden, de deur opent voor een reeks onbedoelde, ongewenste gevolgen die niet meer terug te draaien zijn. Dit noemen we ook wel een hellend vlak. Een hellend vlak, of glijdende schaal, doet zich voor wanneer iemand beweert dat een relatief kleine eerste stap zal leiden tot een reeks gebeurtenissen die uitmonden in een verregaand (meestal vreselijk) effect. Dit kennen we als een doemscenario.

De doemscenario’s slaan het gesprek een beetje dood. Niemand kan hard maken dat ze werkelijk gaan gebeuren, en niemand kan bewijzen dat het onzin is. Hoe verbreek je die impasse? Ik leg de vraag voor aan argumentatiespecialist Paula Steenwinkel. Zij schreef het boek Drogredenen (2021) waarin ze verschillende argumenten bespreekt, zoals het hellend vlak. In elk hoofdstuk behandelt ze een andere drogreden. Drogredenen zijn argumenten die acceptabel lijken maar dat toch niet zijn. Als ze de doemscenario’s bekijkt die tijdens de gesprekken over donordieren voorbij kwamen, zegt ze daarover: “Niet elke zorg over de toekomst is meteen een drogreden of denkfout. Soms zie je gewoon een reëel gevaar en als je verstandig bent, blijf je daar alert op.”

Een hellend vlak wordt een drogreden als je irreële of absurde gevolgen schetst, of suggereert dat er niks tegen te doen is terwijl er wel degelijk maatregelen denkbaar zijn die ontsporingen kunnen tegengaan, legt Steenwinkel uit. “Onsterfelijke mensen, verschrikkelijke wezens of alcoholverslaafden die elk jaar een nieuwe lever krijgen: je kunt je afvragen of zoiets echt zal gebeuren. En zelfs al zou het gebeuren, hoe erg is dat dan? Vaak kun je dan alsnog zeggen ‘we stoppen ermee’.”

Om een hellend vlak te weerleggen, moet je volgens Steenwinkel aannemelijk maken dat het doemscenario niet hoeft op te treden. Vraag je dus af: leidt het creëren van donordieren inderdaad onvermijdelijk tot de geschetste gevolgen, of zijn er maatregelen te nemen om de onwenselijke effecten te voorkomen? Ook kun je de vraag stellen: is het geschetste gevolg inderdaad onwenselijk? En ten slotte: betekent dat dat we dús geen donordieren moeten creëren? Het is denkbaar dat het creëren van donordieren ook wenselijke effecten heeft die we belangrijker vinden dan de onwenselijke effecten.

Ruimte voor discussie blijft er altijd, want niemand kan in de toekomst kijken. “De grens tussen gezonde en irrationele angst is niet zo scherp”, zegt Steenwinkel. “Ik hoop niet dat je had verwacht dat ik even kon vertellen welke doemscenario’s waarschijnlijk zijn en welke niet. Daar bestaat geen ultiem antwoord op, daarom gaan mensen erover in dialoog. We moeten er samen uitkomen.”

Wil je deze tips van Steenwinkel toepassen in de praktijk? Kom dan naar de donordierdialoog op 7 november in Science Museum NEMO (Amsterdam).