Onschuldige klap of sluipmoordenaar?

Onderzoek van Frouke Engelaer (Leyden Academy on Vitality and Ageing) wijst in de richting van dat laatste. Zij ontdekte dat oud-atleten die aan lichamelijke contactsport – zoals boksen en worstelen maar ook voetbal, rugby, hockey of basketbal – deden op latere leeftijd een 16 procent hogere overlijdenskans hebben dan andere sporters.

Engelaer: “Dit verschil komt waarschijnlijk door een vorm van veroudering. Bij iedere klap of botsing ontstaat schade. Een deel van die schade herstelt, maar er blijft ook altijd wat restschade achter. Bij herhaaldelijke botsingen stapelt die schade zich op en doen organen het op een gegeven moment niet goed meer. Je kunt het vergelijken met een autoband waarvan het profiel langzaam slijt. Op een gegeven moment is er nog maar zo weinig profiel over dat de auto gaat glijden.”

“Met name de hersenen zijn heel gevoelig voor klappen”, gaat Engelaer verder. “We weten dat boksers vaker klachten hebben die gerelateerd zijn aan de ziekte van Parkinson. Ook komen bepaalde vormen van dementie bij boksers veel vaker voor dan bij andere mensen. Om het even simpel te zeggen: het lijkt erop dat je als bokser letterlijk dement geslagen kunt worden.”

Gevaarlijke strategie

Wat gebeurt er dan precies met de hersenen bij een rake klap op het hoofd? Daar is inmiddels al heel wat onderzoek naar gedaan en Australische neurologen hebben pasgeleden alle beschikbare kennis eens op een rijtje gezet.

Bij een flinke klap op het hoofd worden krachten uitgeoefend die zich met name concentreren in het middelste deel van het brein en de thalamus, een belangrijk verbindingsstation tussen verschillende hersengebieden. In reactie op beschadigingen in deze hersendelen worden signaalstoffen (neurotransmitters) afgegeven. Vooral glutamaat, dat stimulerend werkt op andere zenuwcellen, komt vrij. Om al die actieve zenuwcellen van energie te kunnen voorzien, neemt de productie van ATP plotseling flink toe.

Deze actieve periode duurt enkele minuten tot enkele uren. Daarna neemt de ATP-productie weer af en volgt een golf van onderdrukking van actieve zenuwcellen. Die plotselinge rem op actieve zenuwcellen kan zorgen voor klachten als desoriëntatie, verwarring en een tijdelijk verlies van het bewustzijn.

Een klap op het hoofd bij contactsport is verraderlijk, menen de Australiërs. Bij sport vindt een botsing meestal plaats bij relatief lage snelheden, waardoor desoriëntatie en verwarring veel vaker voorkomen dan bewustzijnsverlies. Dat geeft sporters en ook coaches vaak het idee dat het allemaal wel mee zal vallen. Even bijkomen aan de kant en daarna kan een getroffen speler gewoon weer het veld in. Een gevaarlijke strategie, want de eerste dagen tot weken na een klap op het hoofd hebben spelers een groter risico om bij een nieuwe botsing verder hersenletsel op te lopen.

Nu komt zo’n fatale afloop na een klap op het hoofd niet vaak voor. In de meeste gevallen herstellen de hersenen zich binnen ongeveer twee weken. Toch kunnen atleten die tijdens hun carrière herhaaldelijk klappen hebben gekregen, daar jaren later alsnog de gevolgen van ondervinden. Dat bleek in 2010 toen de lichamen van vijf Amerikaanse oud-atleten (een worstelaar en vier football-spelers) werden onderzocht door een forensisch patholoog.

Alle vijf de sporters stierven op relatief jonge leeftijd – tussen 36 en 50 jaar oud – als gevolg van zelfmoord. Ook was bekend dat zij tijdens hun carrière allemaal regelmatig een klap op het hoofd hebben gekregen en daar ook chronische symptomen aan hebben overgehouden, waaronder depressieve gevoelens.

De forensisch patholoog ontdekte dat in de hersenen van de atleten ophopingen aanwezig waren van het eiwit tau. Dit eiwit sloopt zenuwcellen en speelt waarschijnlijk een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de ziekte van Alzheimer, een vorm van dementie. Normaal gesproken openbaart die ziekte zich pas op latere leeftijd, maar bij de sporters waren de schadelijke ophopingen al zichtbaar op een gemiddeld leeftijd van nog geen 43 jaar. Volgens de patholoog zijn de veranderingen in de hersenen dan ook het gevolg van de vele klappen op het hoofd die de atleten in hun carrière te verduren hebben gehad.

Helm als ‘wapen’

Het lijkt er dus op dat een klap op het hoofd heel wat ernstigere gevolgen kan hebben dan alleen een beetje hoofdpijn. Maar het meeste onderzoek is tot nu toe gedaan bij professionele sporters. Lopen mensen die een of twee uur per week trainen en in het weekend een wedstrijdje spelen dezelfde risico’s?

Engelaer sluit dat niet uit. “In ons onderzoek hebben we gekeken naar atleten die hun sport zo’n honderd jaar geleden beoefenden. Sinds die tijd is er natuurlijk wel wat veranderd. De preventie en behandeling van allerlei sportblessures is bijvoorbeeld steeds beter geworden. Maar daar staat tegenover dat, met name trainingen, ook op semiprofessioneel niveau een stuk intensiever zijn geworden. Tegenwoordig wordt bij voetbal vaak op jonge leeftijd al begonnen met koptraining, terwijl we eigenlijk nog niet goed weten wat de lange termijn effecten daarvan kunnen zijn.”

Ook de Australiërs maken zich zorgen. Zij wijzen erop dat juist kinderen en jongeren gevoelig zijn voor de schade die na een klap op het hoofd kan ontstaan. Jonge mensen hebben een dunnere schedel en zwakkere nekspieren waardoor zo’n klap veel harder aankomt. Met rust is volgens de wetenschappers een hele hoop schade te voorkomen. En dat betekent niet alleen fysieke rust, maar ook rust voor het hoofd. Dus even geen huiswerk, maar ook geen sms’jes, computerspelletjes of luide muziek. En opnieuw beginnen met sporten kan pas vanaf twee weken nadat alle klachten zijn verdwenen.