‘Onderzoek met embryo-technologie is geen cowboyland’

Afgelopen week meldde NRC dat wetenschappers in Maastricht 'kunstmatige menselijke tweelingembryo's' maken in een laboratorium. Ze worden gemaakt van huidcellen en bootsen de ontwikkeling van menselijke embryo's na. Deze embryo-modellen worden blastoïden genoemd.

Met deze blastoïden hopen wetenschappers vruchtbaarheidsproblemen op te lossen en ivf-behandelingen te verbeteren. Tegelijkertijd brengt deze snelle vooruitgang ethische vragen met zich mee over de morele status van deze embryo-modellen. Momenteel vallen ze buiten de Nederlandse wetgeving omdat ze nog niet bestonden toen de Embryowet werd opgesteld.

Bio-ethicus Hafez Ismaili M'hamdi (Universiteit Maastricht) onderzoekt de ethische grenzen van onderzoek met embryo-modellen. We stellen hem drie vragen naar aanleiding van het artikel in NRC.

In het artikel staat dat embryo-modellen (blastoïden) geen échte embryo’s zijn. Ze zijn ‘niet bedoeld om grote aantallen nieuwe mensjes te kweken’. Hoe bepaal je of een embryo een ‘echt’ embryo is?

“Dat is een filosofische vraag: wanneer noem je iets een embryo? Daar zijn verschillende ideeën over. Ik denk dat er niet één juiste definitie is. Liever volg ik het Amerikaanse pragmatisme, een stroming die zegt dat de betekenis van een woord afhangt van hoe we het gebruiken. Als we allebei het woord 'embryo' gebruiken en we snappen wat we bedoelen, dan gebruiken we het woord op een goede manier.”

“In dit geval zeggen wetenschappers dat blastoïden geen echte embryo's zijn omdat ze niet bedoeld zijn om baby's te maken. Ze worden niet gebruikt voor voortplanting. Ze bedoelen dus: als we het over een embryo hebben, hebben we het normaal over iets dat kan leiden tot een baby, en dat is hier niet het doel.”

Veranderlijke definities

“Er zijn ook andere definities van een embryo. Veel mensen zeggen dat een embryo iets is dat in principe kan uitgroeien tot een mens. Wetenschappers zullen in dit geval zeggen dat we nog niet zo ver zijn. De blastoïden die wetenschappers nu ontwikkelen, kunnen niet uitgroeien tot mensen. Ook dat is een reden om blastoïden niet als echte embryo's te zien. Daarom denk ik dat het terecht is dat de onderzoekers dit geen echt embryo noemen, maar een model: iets dat een embryo nabootst, maar niet perfect.”

“Aan de andere kant kan je ook zeggen dat de betekenis van 'embryo' verandert over tijd. Wat een embryo is, wordt beïnvloed door nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen. Vroeger was een embryo gewoon een bevruchte eicel, maar nu we kunnen klonen, hebben we geen eicel en zaadcel meer nodig om een embryo te maken. Een gekloond embryo gaat door dezelfde ontwikkelingsstadia als een bevruchte eicel. De oude definitie, een embryo als een bevruchte eicel, past dan niet meer omdat we nieuwe inzichten hebben. Die nieuwe inzichten leiden tot een nieuwe definitie van een embryo.”

“Een definitie is dus niet iets vaststaands dat nooit verandert. Integendeel, definities zijn juist heel veranderlijk en moeten meebewegen met de stand van de wetenschap. Misschien zijn er binnenkort wel goede redenen om te zeggen dat blastoïden wél echte embryo's zijn, bijvoorbeeld als ze biologisch gezien dezelfde ontwikkelingsstadia kunnen doorlopen als natuurlijke embryo's.”

In het artikel staat dat ethici gesprekken voeren met mensen over de vraag of je een kloppend groepje cellen al een hart kunt noemen. Het is dus ook niet duidelijk wanneer iets een hart is. Wie beslist daarover?

“Ook hier ben ik pragmatisch: het hangt af van de context van de vraag. Het helpt om zulke vragen concreet te maken: wie stelt de vraag en waarom?”

“Als je interesse puur biologisch is, dan zou je kunnen zeggen: als een groepje cellen gesynchroniseerd gaat pulseren, noemen we dat een hartslag. Als je een definitie nodig hebt voor een biologieboek, dan kun je die definitie gebruiken, want er hangt verder niets vanaf. Je zou dan kunnen zeggen: laat het aan biologen over om te bepalen wat een hartslag is, dat is hun spel.”

“Maar in de praktijk heeft de definitie van een hart ook ethische en juridische gevolgen. Sommige mensen vinden dat een embryo met een hartslag een hogere morele status heeft, waardoor je er bepaalde dingen niet meer mee mag doen. Van oudsher associëren mensen de hartslag met het leven. Als de hartslag ermee stopte, wist je dat iemand overleden was. Daarom hechten veel mensen een symbolische waarde aan de hartslag.”

“Als de definitie consequenties heeft voor wet- en regelgeving, dan maakt het uit wanneer er sprake is van een hartslag. Je moet je dan ook afvragen of een hartslag moreel relevant is. Daarom gaan ethici met verschillende groepen mensen in gesprek, want dit is niet enkel een biologische vraag.”

Nieuwe wetgeving

In het artikel staat dat de Embryowet aangepast wordt, zodat voor embryo-modellen dezelfde regels gaan gelden als voor echte menselijke embryo’s. Tot die wet er is “mogen we in principe dus nog alles maken met deze technologie” volgens de wetenschapper. Klopt dat wel?

“Dit kan de indruk wekken dat het nu een 'cowboyland' is waarin je alles kan doen wat je wil, maar dat is niet zo. Elk onderzoek met embryo-modellen moet nog altijd eerst worden voorgelegd aan een medisch-ethische toetsingscommissie.”

“Op dit moment zijn er nog geen embryo-modellen die erg op menselijke embryo’s lijken. De blastoïden die nu gemaakt worden, hebben nog amper potentie om uit te groeien tot een levensvatbaar mens. Daarom krijgen deze modellen niet dezelfde bescherming als normale menselijke embryo's, omdat ze nog niet alle biologische kenmerken hebben. Maar het is wel mogelijk dat blastoïden in de toekomst kunnen uitgroeien tot een levensvatbaar mens. Er is dus een lacune in de Embryowet, die nu geen rekening houdt met embryo-modellen.”

“Daarom wordt er gewerkt aan nieuwe wetgeving. Het voorstel is dat sommige embryo-modellen, namelijk de ‘geïntegreerde embryo-modellen’, onder de Embryowet gaan vallen. Geïntegreerde modellen bevatten alle onderdelen en simuleren alle processen van een embryo. Soms wordt dit een 'intact' embryo genoemd, maar ik vind dat een slechte vertaling. Intact betekent dat iets niet kapot is, maar geïntegreerd betekent dat alle onderdelen en processen samenwerken zoals in een echt embryo. Een overleden embryo kan nog helemaal intact zijn, maar het is niet geïntegreerd, want het doet niet meer wat het moet doen.”