Onbegrijpelijk dat we elkaar begrijpen

TicTacTeam speel je met z’n tweeën, zonder dat je elkaar ziet. Je bestuurt ieder een figuurtje – rechthoek, cirkel, driehoek, etc. – dat je op de juiste plek en in de juiste stand in een veld van drie bij drie vakjes moet plaatsen. Samen beschik je over alle benodigde informatie, maar de enige manier waarop je onderling kunt communiceren, is door met je eigen figuurtje te bewegen. Hoe maak je je partner dan duidelijk waar en hoe hij zijn figuurtje neer moet zetten?

Back to basic

TicTacTeam brengt communicatie terug tot de basics. Je hebt een boodschap die je wilt communiceren: ‘zet je driehoek in dat vakje’ of ‘ik weet niet wat ik nu doen moet’. En die boodschap moet je proberen over te brengen door middel van een signaal: bewegen met je figuurtje. “Bij het formuleren van je signaal moet je rekening houden met de kennis en overtuigingen van de ontvanger. Van daaruit zal hij jouw signaal interpreteren,” legt Blokpoel uit. “Als je niet of verkeerd begrepen wordt, moet je je eerst afvragen waarom het fout ging. Dan pas kun je je signaal zo bijstellen dat het alsnog goed begrepen wordt.”

De ontvanger heeft de ingewikkelde taak het ontvangen signaal te begrijpen. Blokpoel: “In TicTacTeam kunnen de bewegingen van je partner heel veel verschillende dingen betekenen. De eerste stap die je als ontvanger van het signaal dus moet zetten, is het afleiden van deze verschillende mogelijke betekenissen. Vervolgens moet je daaruit de meest waarschijnlijke betekenis selecteren. In de praktijk overlappen deze twee stappen uiteraard.”

De kraamkamer van taal

TicTacTeam dwingt de spelers om onderling een nieuwe, steeds complexer wordende vorm van communicatie te ontwikkelen om de levels te kunnen volbrengen. Geeft het ons dan ook een kijkje in de kraamkamer van de taal? “Alles wat ik daarover zeg, is pure speculatie,” waarschuwt Blokpoel. “Maar elke conventie was natuurlijk ooit nieuw. Hoe taal precies is ontstaan, heb ik hier niet onderzocht, maar waarschijnlijk heeft het dezelfde processen doorlopen als we in dit spel zien.”

Hij geeft een voorbeeld van zo’n proces uit TicTacTeam. “Het is vrij lastig als je met een cirkel moet aangeven waar de punt van een driehoek naartoe moet wijzen – een cirkel kan je niet kantelen. We zien dat spelers daar gedurende het spel een signaal voor bedenken. In het begin duurt het even voordat de ontvanger het signaal begrijpt, maar op den duur is een snelle hint van het signaal al voldoende om de boodschap over te brengen. Zo is in wezen een conventie ontstaan.”

Terug naar de tekentafel

In zijn promotieonderzoek probeert Blokpoel te ontleden hoe we communicatieve signalen, zoals spraak, maar ook gezichtsuitdrukkingen of bewegingen van een figuurtje, kunnen begrijpen. De verschillende stappen die voor dat begrip nodig zijn, wil hij vatten in wiskundige modellen. Blokpoel: “Zo’n model kun je vergelijken met de realiteit. Als je model heel anders op een signaal reageert dan een mens zou doen, klopt je theorie waarschijnlijk niet en moet je terug naar de tekentafel.”

Dat was dan ook wat er gebeurde bij een van zijn eerste modellen. Volgens het model zou het miljoenen jaren duren voor een mens de juiste betekenis kan bepalen. Maar in werkelijkheid kan een mens dat al in enkele (milli-)seconden.