Huh of hè blijkt universeel woord in vele talen

Het woordje hè? of huh? dat je gebruikt als je iets niet goed heb gehoord, blijkt universeel te zijn: het klinkt ongeveer hetzelfde in veel talen rond de hele wereld. Dat is één van de resultaten uit een vergelijkende taalstudie door onderzoekers van het Max Planck Instituut in Nijmegen.

9 november 2013

Ig Nobelshow NEMO

Dingemanse en zijn collega’s wonnen op 18 september 2015 de Ig Nobelprijs voor hun onderzoek naar het woordje ‘huh?’. De onderzoekers ontdekten dat dit een universeel woord is: talen over de hele wereld hebben een woord dat qua vorm en betekenis lijkt op ons ‘hè’. De resultaten van de vervolgstudie werden onlangs bekendgemaakt.

Op 3 oktober presenteert Marc Abrahams, de grondlegger van de Ig Nobelprijs, in NEMO een Engelstalige show vol humor en wetenschap, met onder andere Marc Dingemanse en andere Ig Nobelprijswinnaars en het Vlaams-Nederlandse gelegenheidstrio Lieven Scheire, Diederik Jekel & Ionica Smeets. Meer informatie of tickets

Het lijkt misschien een onbenullig woordje, maar toch is het woordje hè? onmisbaar in onze communicatie. Met hè? geef je aan dat je iets niet goed gehoord of verstaan hebt. Door dit aan te geven in het gesprek, kan je gesprekspartner iets nog een keertje herhalen en daarmee het gesprek ‘repareren’.

Mark Dingemanse, Francisco Torreira en Nick Enfield bestudeerden talen over de hele wereld en ontdekten dat men overal een woord heeft dat qua vorm en betekenis lijkt op hè?. De taalwetenschappers publiceerden hun resultaten deze week in PLOS ONE.

Dat dit woordje universeel is, is bijzonder omdat de meeste woorden in verschillende talen juist een heel verschillende vorm hebben.

Dat komt doordat de vorm-betekenisrelatie in talen meestal arbitrair is: willekeurig. Een uitzondering hierop vormen klanknabootsende woorden en ideofonen, en de Chinese karakters die te herleiden zijn tot kleine tekeningetjes.

Maar het Nederlandse woord hond bijvoorbeeld vertoont geen enkele overeenkomst met de hond waar hij naar verwijst, en hetzelfde geldt voor chien in het Frans en dog in het Engels. Vandaar ook dat het heel verschillende woorden zijn.

Aangeleerd of aangeboren

Hè? is dus een universele uiting, net zoals niezen en huilen. Maar toch is er een belangrijk verschil: niezen en huilen zijn aangeboren eigenschappen, terwijl woorden moeten worden aangeleerd. Je zou hier tegenin kunnen brengen dat hè? helemaal geen woord is. Maar Dingemanse en zijn collega’s stellen in hun artikel dat dat wel het geval is.

Een close-up van een chimpansee. — Net als een mens synchroniseert een chimpansee zijn pupil bij een soortgenoot. Dit is een onbewuste manier van communiceren waarbij individuen inschatten of degene die ze voor zich hebben is te vertrouwen.
Wikimedia Commons, Frank Wouters via CC BY 2.0

Huilen en lachen zijn namelijk uitingen die wél bij sommige primaten voorkomen, maar hè? zeggen chimpansees dan weer niet. Ook baby’s gebruiken het woordje niet. Uit onderzoek bij Amerikaans-Engels sprekende kinderen blijkt dat ze dit pas op vijfjarige leeftijd volledig hebben verworven, dus op de juiste momenten kunnen gebruiken en interpreteren. Dit laat zien dat hè? echt geleerd moet worden en niet is aangeboren, aldus de onderzoekers.

Daarnaast is de vorm van de uitroep hè? niet overal precies hetzelfde, maar aangepast aan het fonetische systeem (het klanksysteem) van de betreffende taal. In het Spaans zeg je bijvoorbeeld e? en geen huh? omdat je in het Spaans geen h-klank of schwa-klank (de u in huh) hebt.

Dezelfde klankeigenschappen

Dat de vormen voor hè? afgezien van de verschillende klanksystemen toch heel veel op elkaar lijken, laten Dingemanse en zijn collega’s zien aan de hand van een aantal gemeenschappelijke klankeigenschappen die ze bezitten. Die ontdekten ze door 196 opnames van hè? in 10 talen te vergelijken.

In eerste instantie beluisterden ze onafhankelijk van elkaar al die opnames en beschreven ze de klankeigenschappen in fonetische termen. Vervolgens lieten ze ook computeranalyses los op een aantal van die opnames, om hun oordelen over klankkleur en intonatie te controleren. Uit die analyse bleek dat het woord in elke taal dezelfde vorm had: één enkele lettergreep bestaande uit een klinker(achtige), soms voorafgegaan door een medeklinker(achtige).

De klinkers die gebruikt worden blijken allemaal op dezelfde plek in de mond gebruikt te worden: vrij voorin in de mond. Je hoeft je mond maar minimaal te openen, waardoor het weinig moeite kost de klank te maken. De medeklinker is vaak een glottale klank, een klank die gemaakt wordt met de glottis . In het Nederlands is dat de h-klank maar ook de zogenaamde glottisslag, die je hoort tussen de twee klinkers in beamen. In het Cha’palaa, een minderheidstaal in Ecuador, begint hè? ook met een glottisslag, gevolgd door een a-klank.

Ten slotte is ook de intonatie van deze woorden bijna overal gelijk. Hè? wordt in het Nederlands op een vragende toon gesteld, waarbij de intonatie van laag naar hoog gaat. Ook voor de andere talen gaat dit op, behalve voor het IJslands en het Cha’palaa. In deze talen druk je vraagzinnen juist uit met een vallende intonatie (van hoog naar laag).

Evolutietheorie

Hoe komt het dat hè?_-vormen in alle talen over de wereld zo veel op elkaar lijken? Volgens de onderzoekers is de ontwikkeling van _hè? een vorm van convergente evolutie, een fenomeen bekend uit de evolutionaire biologie. Als verschillende soorten in een gelijksoortige omgeving leven, kunnen ze onafhankelijk van elkaar gelijkenissen gaan vertonen. Haaien en dolfijnen bijvoorbeeld hebben een verschillende evolutionaire afstamming. Toch heeft hun lichaam eenzelfde soort vorm, aangepast aan het water.

https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=OnlvPsPyPKk

Op een vergelijkbare manier, zo stellen Dingemanse en zijn collega’s, kunnen woorden eenzelfde vorm aannemen als ze voorkomen in dezelfde omgeving. Omdat hè? overal ter wereld op dezelfde manier gebruikt wordt in het gesprek (om verduidelijking te vragen), heeft het eenzelfde vorm ontwikkeld. Een vorm die vooral heel makkelijk en snel te maken is.

Reageer