Nooit meer droge beschuitjes eten

Lapmiddeltjes

Ongeveer veertig procent van de mensen die bestraald worden in het hoofd-halsgebied krijgt te maken met defecte speekselklieren, schat Coppes. Dat zijn zo’n vierhonderd patiënten per jaar. Die lopen hierdoor xerostomie (drogemondsyndroom) op. Marijke Baks is een van hen: sinds ze in 2007 bestraald werd, is haar speekselproductie vrijwel volledig gestopt. “Je moet er echt mee leren leven: dat je bijvoorbeeld met je mond dicht loopt, omdat anders je mond te droog wordt. Zingen gaat niet meer. En vooral ‘s nachts is het rampzalig, want ongemerkt lig je veel met je mond open.” Je moet je leven erop aanpassen, vertelt Baks. “Eten is lastig, het moet altijd smeuïg zijn. Ik eet zelf veel stamppot. En als ik een boterham eet, moet ik bij elke hap een slok drinken.”

Hoewel er lapmiddeltjes zijn – kunstspeeksel, of altijd een flesje water bij de hand houden – is er nog geen oplossing voor patiënten met drogemondsyndroom. Coppes zoekt met zijn team naar een manier om speekselklieren te herstellen. Dat gaat met stamceltherapie. “Het is eigenlijk dezelfde aanpak als beenmergtransplantatie”, vertelt Coppes. “Gezonde cellen weghalen bij de patiënt, die cellen opkweken om ze later terug te zetten. Zo krijgt de patiënt gezond, lichaamseigen materiaal terug.”

Gezonde stamcellen oogsten

De stamcellen kunnen regelrecht uit de speekselklieren van de patiënt worden gehaald. Voorafgaand aan de bestraling zijn die nog intact. Een klein sneetje onder het oor is al genoeg om een biopt te nemen. Coppes: “Je kunt natuurlijk niet een hele klier weghalen. Maar we hebben een manier gevonden om buiten het lichaam in zeven weken vanuit een stamcel zesduizend stamcellen te kweken.”

Het onderzoek van het team van Coppes is het eerste stamcelonderzoek voor speekselklieren. Het verschilt van onderzoek aan andere organen: vaak is een orgaan al aangetast door ziekte en is het moeilijk om gezonde stamcellen te oogsten. Bij deze aandoening is dat geen probleem: voor bestraling kan de arts al bepalen of er kans is op het drogemondsyndroom. De radiotherapeut kan met behulp van een CT-scan precies voorspellen hoeveel straling er op welke plekken komt. Lijkt er kans op beschadiging van de speekselklieren, dan kan de arts besluiten stamcellen te oogsten. Tijdens de bestralingsperiode van de patiënt kunnen de cellen opgekweekt worden, zodat ze na afloop terug in de patiënt hun werk kunnen doen.

Haken en ogen

Bij muizen is het al een succes. Muizen waarvan de speekselklieren beschadigd waren door bestraling, kregen de gekweekte cellen ingespoten in hun speekselklieren. Na ongeveer een maand verspreidden de cellen zich over de hele klier. “Je kunt aan de buitenkant goed zien of het gelukt is. Muizen maken zichzelf schoon met hun speeksel, dus aan een glanzende vacht zie je dat de speekselklieren het goed doen.”

Dat het principe werkt bij muizen, is een grote eerste stap. Ook speekselklierstamcellen van mensen, getransplanteerd naar muizen met een onderdrukt immuunsysteem, deden hun werk. Maar celtherapie mag niet zomaar, en de regels zijn streng, zegt Coppes. Hij verwacht dat het nog tenminste anderhalf jaar duurt voor de eerste patiënt met deze methode kan worden geholpen. “Het groeimedium moet goedgekeurd worden, je moet er zeker van zijn dat je niet onbedoeld tumorcellen in de patiënt plaatst. Het principe werkt, maar er zijn nog wat haken en ogen.”

Naast het kweken van de stamcellen op zich, hoopt Coppes ook de juiste manier te vinden om de gehele organen op te kweken. Daarvoor gaat hij op zoek naar de juiste groeifactoren en omgeving waarin speekselkliercellen zich tot een orgaan kunnen uitbreiden. Waar hij nu in staat is om kleine speekselkliertjes van twee millimeter te laten groeien, wil hij in de toekomst proberen om grotere orgaantjes laten groeien van lichaamseigen materiaal van de patiënt. Deze zouden dan in hun geheel in het lichaam terug kunnen worden geplaatst en idealiter meteen functioneren.