Nieuw Marshallplan als steun in de coronacrisis?

De afgelopen weken ging het in Europa veelvuldig over eventuele steunmaatregelen aan landen voor de bestrijding van de economische crisis die op de coronacrisis volgt. Hierbij viel vaak de term ‘Marshallplan’. Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, stelde bijvoorbeeld dat Europa een nieuw Marshallplan nodig heeft om de coronacrisis het hoofd te kunnen bieden. Ze kreeg bijval van de Spaanse premier Sanchez en leider van de Christen Unie Gert-Jan Segers. Het originele Marshallplan stamt uit 1947 – dus waarom hebben we het er juist nu over? En wat kunnen de Europese leiders daar nu van leren?

Op Paaszondag was ik te gast bij het Radio 1 programma OVT, een programma over geschiedenis en actualiteit om hierover te praten.

Moederplan van alle economische hulpplannen

De voornaamste reden dat het Marshallplan nu uit de mottenballen wordt gehaald is omdat het algemeen wordt beschouwd als het moederplan van alle economische hulpplannen. Tussen 1948 en 1952 kreeg Europa ruim 13 miljard dollar aan economische steun van Amerika met het doel de economie weer op te bouwen na de Tweede Wereldoorlog. Dat economische succesverhaal staat in ons collectieve geheugen gegrift. Het originele Marshallplan – vernoemd naar de Amerikaanse Minister van Buitenlandse Zaken George Marshall – heeft daardoor een haast mythische status gekregen. Na de val van het IJzeren Gordijn werd er bijvoorbeeld ook gepleit voor een Marshallplan voor Oost-Europa. Politici als Von der Leyen, Sanchez en Segers refereren er daarom graag aan.

Toch zullen zij niet snel denken aan een exacte kopie van het plan. Het gaat hen vooral om het oproepen van gevoelens van solidariteit en verantwoordelijkheid. Zoals Amerika in 1947 – als rijk land – verantwoordelijkheid nam om Europa te helpen en solidair te zijn, zo moeten ook nu de rijke landen de armere Europese landen helpen, vinden zij. In dit geval gaat het dus vooral om steun van de rijkere Noord-Europese landen aan de armere Zuid-Europese landen. Hoewel de discussies over deze economische hulp vaak heel erg technisch van aard zijn – het gaat over Eurobonds, het opkomen van staatsobligaties, gemeenschappelijke schulden, quantitative easing – draait het in werkelijkheid om solidariteit en verantwoordelijkheid. En zo was het ook ten tijde van het originele Marshallplan.

Solidariteit

In mijn proefschrift, waarin ik onderzoek doe naar het oorspronkelijke Marshallplan en Europese economische samenwerking, spelen juist die gevoelens van solidariteit en verantwoordelijkheid een belangrijke rol. De Amerikanen drongen aan op hechtere Europese samenwerking bij de verdeling van de gelden van het Marshallplan. Dit gebeurde via de Organisation for European Economic Cooperation (OEEC), die in 1948 in Parijs werd opgericht. Ieder jaar moesten de Europese landen samen een nieuwe verdeling van de hulp maken – die jaarlijks door het Amerikaanse Congres werd goedgekeurd. Wat opvalt in deze samenwerking is de enorme urgentie en de bevlogenheid die de betrokken beleidsmakers gevoeld hebben.

Precies die solidariteit en verantwoordelijkheid – vermengd met een vleugje eigenbelang – inspireerden George Marshall in 1947 om Europa te helpen. Eenzelfde soort solidariteit vermengd met eigenbelang is ook nu nodig om (met name) Zuid-Europa te helpen. Helaas blijkt de geest van Marshall nog ver te zoeken. Ondanks het tot stand komen van een Europees noodpakket ter waarde van 540 miljard dollar is er geen sprake van echte solidariteit tussen de Europese landen. NRC kopte na het bereiken van het akkoord dat vooral ‘de Nederlandse koppigheid blijft hangen ’. Landen als Spanje, Portugal en Italië willen graag goedkope leningen (Eurobonds), maar landen als Nederland, Duitsland, Oostenrijk en Finland willen daar strenge voorwaarden aan verbinden omdat ze bang zijn dat ze de melkkoe van het arme Zuiden worden.

Dit leidt tot verhitte debatten, die in alle openbaarheid worden gevoerd. Zo vroeg de Portugese premier Costa zich vorige week af of Nederland nog wel lid van de Europese Unie (EU) wil zijn, als het zich zo hard opstelt. In feite ‘ontmaskert’ het coronavirus de status van de Europese samenwerking, zoals mijn promotor Mathieu Segers al schreef in een artikel voor het Financieel Dagblad.

Wederzijds wantrouwen

Het noodplan waarmee Europa op de proppen kwam is nog lang geen Marshallplan. Niet alleen omdat het eerder een vrucht is van wederzijds wantrouwen dan van solidariteit en verantwoordelijkheid, maar ook omdat er geen sprake is van een meerjarig steunprogramma dat tot doel heeft sociale en economische stabiliteit te creëren. Toch moeten de Europese leiders er samen uit komen. Die druk is misschien wel groter dan eind jaren veertig. Destijds was solidariteit de basis voor de eerste stappen op het gebied van Europese samenwerking, nu kan het gebrek eraan mogelijk leiden tot het ontrafelen daarvan.