Niet langer door schaamte omgeven

‘I did that all on my first day of my period, can you believe it?’ Het zijn de woorden van popster Katy Perry toen ze dit najaar bij de MTV Video Music Awards, nahijgend van haar optreden waarbij ze zingend door de lucht vloog, een oeuvreprijs in ontvangst nam.

In Nederland haalde schaatser Jutta Leerdam twee jaar geleden de krantenkoppen, toen ze na haar recordzege op de wereldbekerwedstrijden in Canada openlijk vertelde over de menstruatieklachten die haar dwarszaten.

Menstrueren hoeft niet langer verstopt te worden, als het aan de dames ligt. Hun openhartigheid past in een bredere beweging die gaande lijkt. Onderwerpen als menstruatieverlof en -armoede staan op de politieke agenda. In de winkels ligt stijlvol menstruatie-ondergoed. Het Openluchtmuseum in Arnhem verzamelt menstruatieproducten uit vroeger tijden. En koningin Máxima opende van de zomer een polikliniek voor vrouwen met endometriose, menstruatiepijn krijgt eindelijk aandacht in de medische wereld.

En dan de vrouwen zelf, die lijken opener te praten over hun maandelijkse bloedingen, op het werk, in de sportschool. Dat kan met weinig woorden. Ongesteldheid kreeg van organisatie Plan International een eigen emoji toegewezen: een knalrode bloeddruppel. Is de tijd van tampons verstoppen voorbij?

Schaamte en viering

Menstruatiebloed is in de premoderne geschiedenis altijd wel door schaamte omgeven geweest, volgens historicus Karen Hollewand, die aan de Rijksuniversiteit Groningen de geschiedenis van seksualiteit, gender en het vrouwelijk lichaam bestudeert. “Vanuit het christendom en de patricharchale samenleving, met de vrouw als secundair persoon, waren de bloedingen een teken dat de vrouw het zwakke geslacht is. Bloed werd als iets gevaarlijks gezien, iets wat de melk zuur kon maken of het deeg niet liet rijzen.”

Tegelijkertijd kijken we al sinds de klassieke oudheid naar menstrueren als iets normaals, iets wat gevierd moet worden zelfs. Kunnen menstrueren betekent kinderen kunnen krijgen. “Die twee dingen zie je de hele geschiedenis door naast elkaar bestaan”, aldus Hollewand.

Ook zij ziet menstruatie de laatste jaren overal opduiken. “Het is een golfbeweging, er zijn periodes dat er meer en minder over gepraat wordt. En de discussies over het gebrek aan aandacht voor het vrouwenlichaam of iets als een menstruatieverlof zijn niet nieuw. Het zijn dingen die twintig of dertig jaar geleden ook gezegd zijn en daarna weer aan de aandacht ontsnapt zijn.”

Wat er nu anders is, is dat er meerdere dingen bij elkaar komen, volgens Hollewand. Op verschillende plekken wordt over menstrueren gepraat, zoals in de topsport, de politiek, op het werk. De medische wetenschap wil een inhaalslag maken als het op vrouwelijke gezondheid aankomt. En dan is er de impact van sociale media. “Je ziet dat het een breder punt wordt.”

Blauw bloed

Sinds 2015 is er een groeiende menstruatie-movement, zoals zelfstandig onderzoeker Debra Knoop het noemt. In haar onderzoek naar de menstruatiecultuur, valt het haar op hoe de discussies rond menstruatie zich blijven uitbreiden naar medische en sociale domeinen.

“Er is een explosie aan initiatieven waarin menstruatie zichtbaar en bespreekbaar wordt gemaakt”, aldus Knoop. Zo biedt het bedrijf Menstrucation gastlassen aan op scholen, schrijft het ‘menstruele magazine’ Period! online artikelen over alles wat de cyclus aangaat, maken de Menstruatiemeisjes een podcast over ‘menstruatie, vulva’s en period shaming’, en ga zo maar door.

“In de jaren zeventig en tachtig zeiden feministen in feite: verstop je menstruatie. Het was de reden dat vrouwen anders waren, zwakker, niet geschikt voor hetzelfde werk als mannen”, zegt Knoop. “Ongesteld zijn en menstruatiepijn moesten we verbloemen, omdat het tegen ons gebruikt kon worden.” Tegenwoordig is er vanuit het feminisme juist meer behoefte om te benoemen dat het vrouwenlijf anders in elkaar zit en dat daar rekening mee gehouden mag worden. Die verandering is ook zichtbaar in reclame voor menstruatieproducten: in 2017 was Libresse de eerste die de blauwe vloeistof verving voor rood ‘menstruatiebloed’ in een spot voor maandverband.

Het is wat Hollewand de ‘ongelijkheidsparadox’ noemt, een spanning die ook voelbaar is als het gaat om een menstruatieverlof. Aan de ene kant is het fantastisch dat er rekening wordt gehouden met het vrouwenlichaam en de behoefte aan vrouwspecifieke regelingen. Aan de andere kant kan het vrouwen in het hokje duwen: zij zijn zwakker, zij hebben verlof nodig.

Knoop ziet die discussie terug op sociale media. Sommige vrouwen vinden openheid over menstruatieklachten en emotionele schommelingen fijn, anderen worden boos. “Ze voelen zich als vrouw gereduceerd tot hun cyclus.”

Stigma springlevend

Zoals te verwachten valt in Amerika, veroorzaakte het woord ‘period’ in de speech van Katy nogal wat opschudding op het internet. Na een topprestatie laten weten dat je ongesteld bent, is kennelijk toch wat anders dan zeggen dat je verkouden bent.

Hier in Nederland is het stigma ook springlevend, laat een recent rapport zien van belangenorganisatie WOMEN Inc. Driekwart van de jongens vindt menstruatie vies. Bijna de helft van de jonge vrouwen voelt zich ook zo als ze ongesteld is: vies. Nog steeds loopt de helft van de vrouwen liever niet zichtbaar met een tampon of maandverband naar de wc. Veel mannen zitten er op hun beurt niet op te wachten een doosje tampons af te rekenen bij de supermarkt.

De gevolgen? “Door het taboe weten veel vrouwen niet wat ‘normale’ menstruatieklachten zijn en wanneer ze naar de dokter moeten. Of ze durven op hun werk niet aan te kaarten dat ze zich ellendig voelen”, zegt Femke van Heun van WOMEN Inc., die meeschreef aan het rapport. En dan is er financiële impact: geen geld voor tampons en maandverband. Op menstruatiearmoede zit zelfs een dubbel taboe. Mensen praten niet graag over ongesteld zijn en ook niet over de boodschappen niet kunnen betalen.

“Er zijn goede ontwikkelingen gaande, vooral wat betreft vrouwspecifieke gezondheid”, zegt Van Heun. “Helaas loopt het onderzoek in de medische wereld erg achter, waardoor er een kennisachterstand is op het gebied van menstruatieklachten en hormonale aandoeningen.”

Die achterstand begint door te dringen bij onderzoekers, politici, beleidsmakers, artsen en vrouwen, maar het is niet zo dat menstruatie en alles wat erbij komt kijken hoog op de politieke agenda staat. “Er moet nog een hoop werk verzet worden”, aldus Van Heun.

Taboe in het systeem

Ongesteld zijn is een eeuwenoud taboe. Hoe maken we het de normaalste zaak van de wereld? In ieder geval niet door de verantwoordelijkheid bij individuele vrouwen neer te leggen, volgens historicus Hollewand. Grote groepen moeten zich uitspreken, zoals werkgevers, scholen, overheden en bedrijven. “Het taboe zit in het systeem”, zegt ze. “We vechten tegen honderden, duizenden jaren van ongelijkheid tussen mannen en vrouwen in de medische wereld en in de samenleving als geheel. Het verandert niet vanzelf. Inmiddels werken er net zoveel vrouwen als mannen in de medische wereld, dat is mooi, maar ook de vrouwen zijn opgeleid in het oude systeem en hebben minder geleerd over het vrouwen- dan over het mannenlichaam.”

Kennis over de werking van je eigen lichaam, daar begint het mee volgens Hollewand, die ook de geschiedenis van seksuele voorlichting in Nederland bestudeert. “Kennis en educatie. Dat iedereen weet hoe het werkt, ongesteld zijn. Ook de jongens. Dat het niet vies is, niet raar, dat je er gewoon over kan praten.”

Of we het taboe ooit helemaal kwijtraken? Voor de een zal het altijd moeilijker blijven om over menstruatie te praten dan voor de ander. Hollewand: “Het is iets heel persoonlijks. Je hebt mensen die heel openlijk over seksualiteit en menstruatie praten. Het ligt aan je opvoeding, de voorlichting op school, je religie, je vriendengroep. Dat soort dingen blijven altijd meespelen.”

Kijkend naar de geschiedenis durft ze wel te zeggen dat we een heel eind zijn gekomen. “Op veel toiletten liggen nu gratis menstruatieproducten, open en bloot in het zicht. En het heeft niet direct repercussies meer als je openlijk praat over je menstruatie, dat is wel echt een beeld van de tijd.”