Auschwitz, Bergen-Belsen, Dachau… Vrijwel iedereen kent de namen van de meest beruchte concentratiekampen uit de Tweede Wereldoorlog. Maar ze zijn slechts de top van een gruwelijke ijsberg. Amerikaanse onderzoekers zijn nu bezig alle nazi-kampen in kaart te brengen. Het blijken er meer dan 42.500 te zijn geweest. Maar ‘nazi-kamp’ krijgt daarbij wel een heel brede definitie.
Dertien jaar geleden (red. in 2013) begonnen onderzoekers van het Amerikaanse Holocaust Memorial Museum in Washington DC (VS) een grootschalig, maar behoorlijk grimmig project. Ze wilden alle plekken in kaart brengen waar in de periode van het Derde Rijk (1933-1945) mensen gevangen zaten of waar dwangarbeid verricht werd. Het project is nog niet voltooid, maar tijdens een tussentijdse presentatie in januari waren er al 42.500 van zulke plaatsen geïdentificeerd, zo meldt de New York Times.
Getto’s en krijgsgevangenenkampen
Dit schokkend hoge aantal is te verklaren door de ruime definitie die de onderzoekers blijkbaar voor ‘kampen’ hanteren. Nazi-Duitsland telde zes grote vernietigingskampen (Auschwitz-Birkenau, Sobibór, Treblinka, Majdanek, Belzec en Chełmno) en een handvol grote concentratie- en werkkampen met namen als Buchenwald, Bergen-Belsen (waar Anne Frank omkwam) en Mauthausen.
Maar daarnaast bestonden er veel meer kampen en kampjes, variërend van massale kampen voor dwangarbeid in fabrieken tot een klein groepje Joodse gevangenen die onder bewaking het huis van een hoge nazi aan kant moesten houden. Er zaten Joden maar ook andere minderheden gevangen. Verder zijn ook de talloze overvolle getto’s, afgesloten stadsdelen voor joden, in Oost-Europa meegenomen in het onderzoek.
Toen de onderzoekers in 2000 begonnen verwachtten ze alles bij elkaar opgeteld zo’n 7000 locaties te kunnen aanwijzen. Maar de tips van overlevenden, soms nooit eerder serieus genomen omdat het kamp dat ze beschreven onbekend was, bleven binnenstromen. De aantallen bleven maar groeien.
In januari presenteerden de onderzoekers al zo’n 30.000 werkkampen, 1150 getto’s, 980 concentratiekampen en zeker 500 Wehrmacht-bordelen met sexslaven voor Duitse soldaten. Daarnaast bestonden er duizenden plaatsen waar gedwongen abortussen werden verricht of medische experimenten werden gedaan. Ook ontdekten de onderzoekers het bestaan van meer dan 1000 krijgsgevangenenkampen. In sommige gevallen ging het om niet meer dan een prikkeldraadomheining waarbinnen gevangenen werden achtergelaten om van de honger om te komen.
Overzichtskaart van de deportatieroutes en van de grootste vernietigingskampen, concentratiekampen en getto’s.
wikimedia commonsPuntjes op de kaart
Amerikaanse deskundigen op het gebied van de Holocaust waren onder de indruk van de nieuwe cijfers. Maar dat geldt niet voor David Barnouw, onderzoeker en persvoorlichter bij het Nederlands Instituut voor Oorlogs- Holocaust- en Genocidestudies (NIOD). “Het is mij niet duidelijk wat er eigenlijk precies geteld is. Op het landkaartje (te zien bij de New York Times) zie ik in Nederland een stuk of tien puntjes staan. Maar er bestonden ook Joodse werkkampen in het noorden en oosten van Nederland. Die zie ik niet. En er waren ook hier Wehrmacht-bordelen, maar die werden na een paar weken weer opgedoekt door gebrek aan klandizie. Zijn die nu wel of niet meegeteld?”
“Ook was al bekend dat vrijwel elke Duitse stad wel een fabriek had waar dwangarbeid werd verricht. En die hadden ook wel een barak waar arbeiders in onder gebracht werden. Moet je die allemaal als ‘slave labor camp’ meetellen? Dat is niet helemaal duidelijk. Maar dit soort informatie zat voorheen allemaal verstopt in allerlei boeken en artikelen. Het is voor het overzicht wel goed dat het nu eens bij elkaar gebracht wordt. Hier en daar zullen nieuwe getto’s ontdekt zijn maar het totaalplaatje was al wel zo’n beetje bekend en daar verandert dit onderzoek weinig aan.”
Volgens Geoffry Megargee, een van de betrokken Amerikaanse historici, zegt het enorme aantal kampen iets over de nazi-mentaliteit. “De nazi’s bouwden voor ongeveer elke gelegenheid een kamp. We hebben ook duizenden kampen ontdekt voor heel andere doeleinden. Om de bevolking te beschermen tegen luchtaanvallen of om onderdak te bieden aan Duitse werknemers die autobanen aanlegden. Die hebben we buiten het onderzoek gelaten,” zegt hij in een interview met de Duitse krant Die Zeit.
“Alleen al in Berlijn waren zo’n 3000 kampen. Het bijzonder grote aantal bevestigt dat de meeste Duitsers van het bestaan van werk- en concentratiekampen moeten hebben geweten. Maar dat zegt niet dat ze ook altijd het systeem erachter of de vreselijke omstandigheden in de kampen zullen hebben begrepen.”