Naar de sterren luisteren in het bos

De banden van mijn kleine stadsauto zakken steeds verder weg in de modder. Af en toe hoor ik de bosbodem tegen de onderkant van de wagen aan schuren. Mijn navigatie waarschuwde twee uur geleden bij het vertrek al dat de eindbestemming aan een onverharde weg lag. Maar dat het uiteindelijk zo’n spannende rit zou worden, had ik niet verwacht.

Goed verborgen

Net op het moment dat ik ernstig begin te twijfelen of ik nog wel dieper het bos in moet rijden ontwaar ik links van me tussen de bomen een hoge ijzeren constructie. Het is nog maar een paar honderd meter verder hobbelen voordat ik op het terrein van de Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT) sta.

Twaalf statige en enorme schotelantennes staan hier keurig uitgelijnd op een smalle grasvlakte. Goed verborgen in het dichte bos en strak gericht op de hemel. De nietsvermoedende passant zou al snel denken dat hij hier is gestuit op een verscholen stukje afluistertechniek van het leger. De werkelijkheid is dat ze hier juist zo weinig mogelijk met aardse radiosignalen te maken willen hebben.

Nieuwe set ogen

Sinds 1970 staat hier, midden in een bos in Drenthe, de WSRT die bestaat uit in totaal 14 schotels met ieder een diameter van 25 meter. En al 45 jaar wordt hij door astronomen gebruikt om de geheimen van de hemel te ontdekken. “Er wordt in het radiospectrum mee naar de sterren gekeken”, zegt Roy Smits. Hij is astronoom bij het Nederlandse Instituut voor Radioastronomie ASTRON en vangt me na de helse bosrit op met koffie in het hoofdgebouw op het terrein. “Als je het vergelijkt met het onderzoek dat we met normale optische telescopen uitvoeren, dan is het eigenlijk alsof we een nieuwe set ogen erbij hebben.”

Smits vertelt aan de koffietafel dat Karl Jansky begin jaren dertig van de vorige eeuw ontdekte dat de aarde wordt bestookt met radiosignalen uit de ruimte. Niet van buitenaardse mannetjes, maar juist van natuurlijke bronnen. In eerste instantie werden die signalen gezien als een vervelende ruis die de aardse radiosignalen verstoorden, maar langzaam groeide het besef dat de kosmische radiosignalen ook gebruikt konden worden om veel meer te weten te komen over het heelal.

Sindsdien zijn er steeds grotere telescopen gebouwd, met als doel deze straling uit de kosmos op te vangen. Natuurlijk ziet zo’n telescoop er niet uit als een optische telescoop, maar hij heeft de optimale vorm voor het opvangen van radiosignalen. En juist daarom staan deze enorme schotelantennes hier buiten, die in wezen nauwelijks verschillen van de kleine televisie-antenne op het dak van vroeger.

Hij gaat me voor in een afgesloten en rumoerige ruimte in het gebouw. Overal om me heen zie ik apparatuur. Van lange rekken vol met moderne computers tot bedieningspanelen met grote bakelieten knoppen die de jaren zeventig doen herleven. De vloer trilt vanwege de grote luchtkoeling die voorkomt dat de ruimte overhit raakt.

“Een groot deel van dit materiaal wordt gebruikt om de signalen van alle schotels van de telescoop te combineren”, zegt Smits. “Op die manier is het mogelijk één effectieve schotel te creëren met een diameter die even groot is als de afstand tussen de twee buitenste schotels. In het geval van Westerbork is dat 2,7 kilometer.”

Westerbork is in feite dus een heel erg grote schotelantenne! En die sleept een gigantische hoeveelheid data binnen. Smits wijst op een doos in de hoek van de kamer. Die is tot de rand gevuld met harde schijven. “Vijfhonderdduizend gigabyte aan waarnemingen die we binnenkort naar de Universiteit van Manchester sturen. Per post welteverstaan, want dat is in dit geval sneller dan via het internet.”

De data van de Westerborktelescoop zal in Engeland gecombineerd worden met data van andere radiotelescopen in Engeland, Duitsland, Frankrijk en Italië. En dat is bijzonder, want hetzelfde wiskundige trucje als waarmee alle schotelantennes van Westerbork worden gecombineerd tot een schotel werkt ook op nóg grotere schaal. “We creëren als het ware een schotelantenne met dezelfde diameter als de afstand tussen de twee uiterste telescopen, in dit geval tweeduizend kilometer. Zo krijgen we beelden van de hemel met een veel hogere resolutie en grotere gevoeligheid waarmee we bijvoorbeeld pulsars met ongeëvenaarde precisie kunnen bestuderen”, aldus Smits.

Naderend pensioen

Het is tijd geworden om de schotels zelf onder de loep te nemen. Vandaag wordt er onderhoud gepleegd, aldus Smits. Dat betekent dat er van alles gebeurt op het terrein. Een antenne wordt onder handen genomen door een paar schilders, een aantal schotels voeren langzaam en perfect synchroon een aantal oefenbewegingen uit en andere exemplaren staan recht omhoog in de ‘parkeerstand’, zoals degene waar we nu onder staan.

Even twijfelt Smits of het wel mag wat we nu doen. Maar we gaan toch de trap op. Een meter of tien boven de grond, recht onder de kom van de schotel, dringt de schaal van Westerbork goed tot me door. Terwijl mijn eigen hoogte op het kleine en doorzichtbare platform al indruk maakt, torent de doorzichtige schotel met daarbovenop de ontvanger tot boven de boomtoppen uit. Het enige dat we horen is de heliumpomp die de ontvanger extreem koud houdt. Dat minimaliseert de ruis van de apparatuur zelf. Voor de rest: stilte. Zoals je verwacht bij een apparaat dat signalen probeert te horen van minuscule radiobronnen op duizenden lichtjaren afstand.