Muziek als medicijn

Stel: je wordt na een operatie wakker in het ziekenhuis met een koptelefoon op. Het eerste wat je hoort zijn de vertrouwde klanken van je favoriete singer-songwriter of misschien wel een klassiek stuk op de piano. Dat klinkt een stuk fijner dan het gepiep van een monitor. “De meeste patiënten blijken rondom een operatie minder pijn, angst en stress te hebben met muziek in hun oren”, vertelt onderzoekend arts Ellaha Kakar van het Muziek als Medicijn Fonds (MAM), een onderzoeksgroep van het Erasmus MC. Niet alleen is naar muziek luisteren in het ziekenhuis fijn voor de patiënten, ze blijken na een ingreep ook minder behoefte te hebben aan pijnstillers. En dat is mooi, want in tegenstelling tot traditionele pijnmedicatie heeft muziek geen nare bijwerkingen en is het luisteren ernaar niet verslavend.

Op zoek naar bewijs

Een goedkope effectieve behandeling tegen pijn waar alleen een koptelefoon en wat muziek aan te pas komt. Dat klinkt bijna te mooi om waar te zijn. Waarom is muziek dan nog niet in alle ziekenhuizen beschikbaar? Voor een nieuwe behandelmethode deel gaat uitmaken van de standaardzorg, is er sterk wetenschappelijk bewijs nodig. Daarom vergeleek het Muziek als Medicijn Fonds initieel de resultaten van verschillende gerandomiseerd gecontroleerde onderzoeken met elkaar. Daarin kreeg steeds een deel van de patiënten wel muziek te horen rondom hun operatie en een ander deel niet. Wat blijkt? De duizenden patiënten die wel naar muziek luisterden, voelden zich over het algemeen minder angstig en gaven aan minder pijn te ervaren. Een bemoedigende uitkomst.

Op dit moment lopen er meerdere onderzoeken in het Erasmus MC die zich focussen op veelvoorkomende klachten na verschillende type operaties. Het gaat hierbij vooral om angst, stress, pijn, slaapontregeling en delier, een acute staat van verwarring. “We noemen dat de big five van het ziekenhuis”, vertelt Kakar. Om deze vijf problemen eens goed in kaart te brengen liet ze patiënten een vragenlijst invullen over hoe zij zich voor en na de operatie voelden. Ook keek ze naar gegevens uit hun medisch dossier, zoals de hartslag en bloeddruk. Inmiddels hebben vijfhonderd patiënten deelgenomen aan het onderzoek. Nu alle data binnen is, werkt Kakar aan haar publicatie. Tot nu toe wijst alles erop dat muziek kan bijdragen aan het herstel na een operatie. Het MAM-team wil het bewijs nog harder maken en werkt ondertussen aan het schrijven van protocollen voor het gebruik van muziek in de gezondheidszorg.

Muziek doet ‘iets’ met ons

Maar hoe kan het dat muziek zo’n groot effect op ons heeft? “We weten al langer dat muziek gekoppeld is aan bepaalde emoties”, vertelt neuroanesthesioloog Markus Klimek, de onderzoekscoördinator van het MAM. Muziek kan daarom een positief effect op je stemming hebben en dat is belangrijk voor je herstel. Kakar: “Hoe meer angst en stress een patiënt heeft voor de operatie, hoe meer last en pijn deze na de ingreep zal ervaren.” Relaxed de operatietafel op gaan is dus wenselijk. Maar muziek doet meer dan alleen de beleving rondom de operatie verbeteren. Bij het luisteren naar muziek gebeurt van alles in ons brein, zoals neuropsycholoog Erik Scherder eerder uitlegde voor NEMO Kennislink, maar het zet ook bepaalde chemische processen in je lichaam in gang.

“We denken dat de vagus nervus, een hersenzenuw die signalen naar de organen in je buik en borstkas stuurt, daar een centrale rol in speelt”, vertelt Kakar. Zo hebben patiënten die naar rustige melodieuze muziek luisteren vaak een lagere hartslag en bloeddruk. Het aantal stresshormonen neemt af en het aantal gelukshormonen neemt toe. Vooral het hormoon endorfine is daarbij belangrijk, want dit is een natuurlijke pijnstiller. Dankzij muziek kun je dus daadwerkelijk meer pijn verdragen. Om daar extra ondersteunend bewijs voor te leveren voerde onderzoeker Pablo Kappen van het MAM een bijzonder experiment uit: hij liet gezonde vrijwilligers zichzelf met elektrodes steeds heftigere schokjes geven. Zo testte hij of vrijwilligers die naar muziek luisteren, inderdaad meer pijnprikkels kunnen verdragen.

Een playlist op recept

Moeten we dan allemaal massaal muziek gaan luisteren als we hoofdpijn hebben, gestrest zijn, of niet kunnen slapen? Dat kan, maar niet alle muziek werkt even goed. “Heavy metal kan bijvoorbeeld een tegenovergesteld effect hebben in een ziekenhuissetting, omdat het voor veel mensen toch eerder stimulerend werkt”, licht Klimek toe. Om je beter te voelen is het belangrijk dat je muziek kiest zonder grote volume- en tempowisselingen. Ook mag het aantal beats per minute niet boven de honderd uitkomen. Mogelijk is instrumentele muziek ook beter dan muziek met gezang. Kakar: “Wij proberen een duidelijke definitie te geven van welke muziek voor welke situatie werkt aan de hand van deze criteria. We hopen in de toekomst meerdere afspeellijsten te kunnen aanbieden voor verschillende klachten.” De behandeling werkt het beste als de patiënt de muziek zelf leuk vindt, dus daarom houden de onderzoekers ook rekening met verschillende muziekgenres.

Hoe gaat een behandeling met muziek er precies uitzien in de toekomst? In het ziekenhuis krijgen patiënten dan de opdracht om een aantal dagen voor en na hun operatie twee keer per dag een halfuurtje naar muziek te luisteren. Tijdens de operatie zelf krijgen ze een koptelefoon op en draait er aan een stuk door muziek. Dat hebben de patiënten zelf niet bewust door, omdat ze tijdens de ingreep onder narcose zijn. “Toch zijn ze er over het algemeen beter aan toe dan mensen die geen muziek te horen kregen tijdens een ingreep”, vertelt Klimek. Onbewust pik je dus toch iets van de muziek op.

Operatie in, muziek aan

Op dit moment is muziek tijdens een operatie voor patiënten niet gebruikelijk, maar voor artsen wel. Neurochirurg Wilco Peul van het academische ziekenhuis LUMC bijvoorbeeld is ervan overtuigd dat hij beter presteert tijdens het opereren als hij naar muziek luistert. “Moet ik heel nauwkeurig en geduldig te werk gaan, dan luister ik naar rustgevende muziek. Voor de wat grovere ingrepen zet ik liever iets steviger op, zoals Guns N’ Roses”, vertelt hij.
In het LUMC, dat niet betrokken is bij het MAM-onderzoek van het Erasmus MC, vragen patiënten soms toch om muziek. Peul: “Het komt niet heel veel voor, maar als patiënten graag naar muziek willen luisteren tijdens hun ingreep, dan kan dat meestal wel. Ze krijgen dan een koptelefoon op en mogen zelf de muziek kiezen.” Hij is ervan overtuigd het LUMC open zal staan voor muziek als nieuwe standaard behandelmethode in de toekomst. Peul: “Er is eigenlijk geen reden om het niet te doen.”

In dit artikel staan drie nummers die mogelijk een positief effect kunnen hebben op patiënten: ‘Pathetique 2nd movement’ van Beethoven (categorie: klassiek), ‘Brabant’ van Guus Meeuwis (categorie: Nederlandstalig) en ‘Dreams’ van Fleetwood Mac (categorie: 70’s and 80’s). Welk nummer het beste werkt, verschilt per persoon; het hangt van je muzieksmaak af.