Muggenbeten zorgen in Nederland voor veel jeuk, maar gelukkig niet voor virusziekten. Door het opwarmende klimaat kan dat echter veranderen. Wat kunnen we daar aan doen? “De nadruk ligt op preventie.”
“Samen krijgen we het westnijlvirus onder controle. Houd je aan de basisregels van de overheid: slaap onder een klamboe, smeer jezelf in met DEET, draag lange kleding, en dek je regenton af.” Het zou zomaar een overheidsspotje uit de toekomst kunnen zijn. Het warmere klimaat maakt Europa namelijk geschikter voor ziekten die door muggen en teken verspreid worden.
“Muggen zijn in Nederland nooit een risico voor virusziekten geweest, maar dat zou wel eens kunnen veranderen”, vertelt Sander Koenraadt, universitair hoofddocent medische en veterinaire entomologie aan de Wageningen Universiteit. Klimaatverandering kan de risico’s op 58 procent van alle bekende infectieziekten (218 van de 375) wereldwijd verergeren, waarschuwden wetenschappers onlangs in het tijdschrift Nature Climate Change. Het gaat dan met name om zogenoemde vectorziekten, die overgedragen worden tussen mensen of van dier op mens, via een vectororganisme als een mug of een teek.
Muggen en teken moeten bloed drinken van gastheren, zoals mens, vogel, rund of ree, om zich voort te planten. Met elke beet kunnen ze een ziekmakend virus, bacterie of eencellige verspreiden van de ene naar de andere gastheer. Maar liefst 106 vectorziekten verergeren door hogere temperaturen, meer neerslag en overstromingen. Wat betekent dit voor Nederland? Koenraadt werkt met onderzoekers samen in het project One Health PACT om uitbraken van muggenvirusziekten te begrijpen in relatie tot klimaatverandering.
Als het warmer wordt, kan de overal voorkomende huissteekmug het westnijlvirus beter en sneller verspreiden.
Franco Patrizia, Pixabay license.Snellere verspreiding
Een van de ziekten die onderzoekers als Koenraadt zorgen baren, is westnijlkoorts, veroorzaakt door het westnijlvirus. Dit virus komt oorspronkelijk uit tropisch Afrika, maar vestigde zich in 1999 in de Verenigde Staten. “Binnen enkele jaren trok het virus van oost naar west, met duizenden infecties”, vertelt de onderzoeker. In Europa komt de ziekte voor in het zuiden rond de Middellandse Zee en centraal tot in Duitsland. Twee jaar geleden werd het virus voor het eerst in Nederland ontdekt in een vogel (een grasmus), daarna ook in muggen en bij acht patiënten uit dezelfde regio rond Utrecht. Besmetting leidt bij één op de vijf mensen tot griepachtige klachten, en slechts bij één procent tot ernstige ziekte, zoals hersen- of hersenvliesontsteking en verlammingsverschijnselen. In de VS overlijden jaarlijks honderd tot tweehonderd mensen aan de ziekte.
Het gekke is dat het virus verspreid wordt door onder meer de Noordelijke huissteekmug, een mug die overal in Nederland voorkomt. Waarom hebben we nu pas last van het virus als de mug al overal rondvliegt? “Het virus rukt op doordat de huissteekmug het beter en sneller kan verspreiden als het warmer wordt”, legt Koenraadt uit. “De Nederlandse zomer is gemiddeld genomen te koud, maar hoe warmer het wordt, hoe sneller het virus zich kan verspreiden.”
Promovendus Rody Blom van het porject One Health PACT verzamelt overwinterende muggen in een kelder voor onderzoek naar het westnijlvirus.
One Health PACT project.Bovendien zijn er na zachte winters meer muggen. “De huissteekmug gaat in winterrust, bijvoorbeeld in kelders. Hoe langer het warm blijft, hoe langer het seizoen dat ze actief zijn. En met een zachte winter overleven meer muggen en start je het nieuwe seizoen met een grotere populatie.” Door klimaatverandering heeft het westnijlvirus de wind dus op twee fronten mee.
De tijgermug kan 22 verschillende virussen overdragen.
Mika Mamy, Pixabay license.Tropische virussen
Naast nieuwe virussen in Nederlandse muggen is er een exotische mug die Europa verovert door het warmere klimaat. “De tijgermug kwam begin jaren negentig van Azië naar Italië en breidt zich elk jaar uit naar het noorden”, aldus Koenraadt. “Het zorgwekkende is dat deze mug een groot aantal tropische virussen kan verspreiden die tot nu niet in Europa voorkwamen.” Maar liefst 22 verschillende virussen, waaronder dengue, gele koorts, en het chikungunyavirus. De kans dat die virussen opduiken in Europa, is groot, mede door het wereldwijde toerisme. Een Fransman komt terug van vakantie uit de tropen, wordt gestoken door een Franse tijgermug die het virus oppikt en doorgeeft aan volgende personen. Zo’n lokale uitbraak was er dit jaar in Frankrijk, en zo zijn er ook uitbraken van chikungunya geweest in Italië. “Wat er in Zuid-Europa gebeurt, heeft voorspellende waarde voor ons land”, zegt Koenraadt. “Over tien of twintig jaar kan dit het scenario zijn.”
Muggenmodel
Die voorspellingen probeert het team van Eline Boelee de komende jaren te maken. Ze is expert adviseur water en gezondheid bij kennisinstituut Deltares en werkt met Sander Koenraadt samen in het project One Health PACT. “We kijken naar de ecologische veranderingen in het water- en bodemlandschap en dat brengen we in verband met muggen en vogels”, vertelt Boelee. “In de toekomst willen we ook reisgedrag van mensen meenemen in onze scenario’s.”
Een voorspellend model bouwen kost veel tijd, maar het proces kent grofweg drie fases. Allereerst moet je snappen wat bepaalt waar een mug voorkomt, aldus Boelee. “We maken een model waarmee je zo goed mogelijk kunt verklaren waarom op de ene plek meer muggen zitten dan op de andere. Daarvoor gebruiken we gegevens als de temperatuur van de lucht en het water, de mate van begroeiing, voedingsstoffen in het water, en het zoutgehalte van het water.” Muggenlarven zijn waterdieren, en de waterkwaliteit bepaalt daarom of een mug zich kan voortplanten in een bepaald gebied. “Die factoren koppel je aan de voorkeuren van een muggensoort en dan krijg je een kaartje met verwachte verspreiding van muggen. Dat vergelijk je met de werkelijk gevonden aantallen muggen en van daaruit ga je het model steeds verder verbeteren.”
“Daarna laten we er toekomstscenario’s op los van het IPCC en mogelijke maatregelen die de mens neemt om klimaatverandering tegen te gaan”, vervolgt Boelee. “Naast opwarming heeft klimaatverandering in Nederland ook bodemdaling tot gevolg. Dat betekent meer water voor muggen, en aan de kust zorgt het voor zouter water in onze rivierdeltagebieden.” De onderzoekers modelleren vier typen scenario’s die ze uitdrukken in getallen voor bijvoorbeeld landgebruik, reisgedrag en klimaat, en doorvoeren in het muggenmodel. “Zo kunnen we gericht aan de knoppen draaien in ons model om te voorspellen wat voor risico’s die specifieke scenario’s met zich meebrengen in 2030 en wat onzekerder in 2050.”
Tot slot gaan de modellen naar een epidemioloog van de Wageningen Universiteit die de mogelijke uitbraken van ziekten voorspelt. Boelee: “Dat gaat om het reproductiegetal, R0. Als dat boven de 1 komt, krijg je een uitbraak. Die uitbraak heeft drempelwaarden: een dichtheid van muggen boven X, in combinatie met vogelsoort Y en temperatuur Z, geeft een risico. Dan gaan wij kijken in onze modellen waar en wanneer we die dichtheid van muggen krijgen.” Momenteel zijn de modellen van Deltares nog in aanbouw, dus voor voorspellingen van uitbraken is het nog te vroeg.
In tweedehands autobanden kunnen eitjes van de tijgermug zitten, die uitkomen als er water bij komt.
Manfred Altranias Zimmer, Pixabay license.Bandeninspectie
Dat de tijgermug komt, is zeker – daar heb je geen model voor nodig. Sinds 2005 duikt de soort met regelmaat op, maar wordt telkens bestreden. Het Centrum Monitoring Vectoren van de Nederlandse Voedsel- en Waren Autoriteit (NVWA) houdt de boel nauwlettend in de gaten en monitort handelaars in ‘Lucky bamboo’-planten en bedrijven die gebruikte autobanden importeren. Daar is de mug eerder aangetroffen. In de autobanden kunnen eitjes van de mug zitten. Als die nat worden door regen, komen ze uit. De bestrijding is echter niet altijd even effectief, zegt Koenraadt. “Sinds de eerste ontdekking is het dweilen met de kraan open, want die banden blijven binnenkomen. Ondanks afspraken met bandenimporteurs dat ze de banden droog moeten opstapelen en opslaan, wordt dat niet goed nageleefd.”
Ook bij het westnijlvirus houden onderzoekers een vinger aan de pols, onder meer door samen te werken met vogelonderzoekers. Koenraadt: “Het westnijlvirus heeft vogels nodig. Het is eigenlijk een vogelziekte die kan overspringen op de mens – een zoönose heet dat. De mug is de brug tussen vogel en mens.” Op verschillende vogelringstations in het land heeft het One Health PACT-project muggenvallen geplaatst en nu controleren de onderzoekers zowel vogels als muggen op virussen. Sinds de ontdekking in 2020 dook het westnijlvirus afgelopen oktober op in een blauwe reiger in Noord-Holland, maar in het najaar is het onwaarschijnlijk dat het virus zich verder verspreidt. Omdat het virus in 2020 zowel in muggen als vogels werd aangetroffen, is de kans wel groot dat het lokaal nog voorkomt.
Slapen onder een klamboe is een effectief middel tegen muggenbeten.
Wonderlane, Flickr, CC-BY 2.0.Onder de klamboe
Het westnijlvirus is al in ons land; voor de tijgermug lijkt het een kwestie van tijd. Dan rest de vraag wat we eraan kunnen doen? Met een paar praktische maatregelen kun je muggenbeten goed voorkomen, stelt Koenraadt. “De nadruk ligt op preventie. De huissteekmug is nachtactief. Als je slaapt onder een klamboe, heb je kleine kans op muggenbeten.” Horren voor ramen en deuren helpen de insecten buiten te houden. Ook insmeren met DEET en het dragen van kleding met lange mouwen en pijpen voorkomt muggenbeten. Boelee ziet ook een rol voor het monitoringssysteem op de vogelstations: “Als in de monitoring een besmette mug of vogel opduikt, kunnen lokaal mensen gewaarschuwd worden om maatregelen te nemen.”
Een andere strategie is de mogelijke broedplaatsen van muggenlarven opruimen: stilstaand water. Veel broedplaatsen bevinden zich rond je huis. Als je de regenton afdekt of die lege bloempot op kop zet zodat er geen water in staat, bestrijd je op een simpele manier muggen, aldus Koenraadt. In de tussentijd werken onderzoekers aan vaccins tegen de virussen. Onlangs promoveerde viroloog Sandra Abbo van de Wageningen Universiteit op twee kandidaat-vaccins tegen het zikavirus en mayarovirus, beide verspreid door muggen. Voor het westnijlvirus is echter nog geen vaccin voor mensen en ook geen specifieke medicatie. Het beste kun je dus voorkomen dat je wordt gebeten.
Hoewel we met klimaatverandering ongetwijfeld meer last krijgen van ziekten door muggen en teken, kun je met wat extra bagage prima blijven kamperen zonder ziek te worden. Ik ga op reis en neem mee: een klamboe, DEET, en een blouse met lange mouwen. En een krant – voor het laatste nieuws over de vaccins, en om ’s nachts die mug in de tent dood te meppen.