Ze lijken echt, de gezondheidsklachten die ontstaan door blootstelling aan de elektromagnetische straling van wifi-netwerken. Toch kan verdachtmakende berichtgeving in de media er voor zorgen dat een nepnetwerk precies dezelfde fysieke klachten teweegbrengt. “We moeten verwachtingseffecten niet onderschatten.”
Nederland is doorspekt met draadloze netwerken. Tegenwoordig kan je niet alleen thuis, maar ook in het café en in de trein inloggen op een rondzwevend wifi-netwerk. Ook in- en uitchecken met je OV-chipkaart gebeurt met GPS, en radio- en tv-programma’s zouden je huiskamer niet kunnen bereiken zonder de grote zendmasten die je af en toe in de weilanden ziet opdoemen. Handig toch, die technologische vooruitgang?
Die mening wordt niet door iedereen gedeeld. Hoewel er nooit enig wetenschappelijk bewijs voor is geleverd, worden deze als veilig beschouwde bronnen van elektromagnetische straling door veel media regelmatig verdacht gemaakt als dé bron van vage, onverklaarbare lichamelijke klachten die bij veel mensen dagelijks voorkomen. Vooral wifi-netwerken zouden zogeheten idiopathische klachten als hoofdpijn, misselijkheid en concentratieproblemen verklaren.
Wetenschappers hebben nu aangetoond dat deze pijntjes niets te maken hoeven hebben met een stralingsbron, maar puur psychologisch van aard kunnen zijn: als mensen maar bang genoeg zijn gemaakt, lokt een nep-elektromagnetisch wifi-veld precies dezelfde symptomen uit als een echte. Dit concludeerden klinisch psychologen en experts op het gebied van ‘moderne mode-epidemieën’ James Rubin van King’s College in Londen en Michael Witthöft van de Johannes Gütenberg Universiteit in Mainz.
Misleiding
Rubin en Witthöft wilden het directe verband onderzoeken tussen media-invloed en het jezelf onbewust ‘aanmeten’ van symptomen. Ze verzamelden 147 proefpersonen, en maakten hun wijs dat zij een nieuw type elektromagnetisch veld mochten testen dat in de toekomst gebruikt zal worden voor wifi-netwerken, maar mogelijk nog bijwerkingen – zoals hoofdpijn of misselijkheid – kan geven. Stiekem zouden de proefpersonen natuurlijk helemaal niet worden blootgesteld aan zo’n veld.
Voorafgaand aan deze test werden de proefpersonen over het onderwerp geïnformeerd. De ene helft van de groep kreeg een verontrustend filmpje te zien dat in 2007 daadwerkelijk door de BBC – een doorgaans erg betrouwbare Britse tv-zender – was uitgezonden. Hierin spoorde een verslaggever met een op hol geslagen stralingsmeter de kijker aan tot angst: weten we wel wat de langetermijneffecten van deze elektromagnetische velden zijn? Zowel betrouwbaar-ogende wetenschappers als politici uitten hierover hun zorgen. Dat dit filmpje (dat je hieronder kan bekijken) later genadeloos werd bekritiseerd en in opspraak is geraakt vanwege wetenschappelijke partijdigheid, onvolledigheid en onjuistheid, wisten de proefpersonen niet.
De tweede helft kreeg een net zo lang nieuwsbericht – ook weer van de BBC – te zien, waarin geen gezondheidsclaims werden gemaakt, maar alleen droge uitleg werd gegeven over de betrouwbaarheid van mobiele beveiligingsystemen.
Neppe straling
Toen de informatieronde erop zat, werden alle proefpersonen een kwartier lang in een ruimte gezet tussen een zogenaamd zendende wifi-router en een ontvangende laptop. De fysieke sensaties die eventueel zouden kunnen ontstaan door het elektromagnetische veld moesten ze opschrijven. Als de proefpersonen zich lichamelijk onwel zouden gaan voelen, konden ze natuurlijk altijd aan de onderzoekers vragen om het wifi-netwerk uit te zetten.
Hoewel beide groepen zich voorafgaand aan het wifi-kwartiertje zich evengoed voelden, rapporteerden de kijkers van het verontrustende filmpje na de blootstelling aan de nepstraling veel meer symptomen. Deze groep had last van concentratieproblemen, duizeligheid en hoofdpijn. Vooral de proefpersonen die van nature al wat angstiger waren voelden de effecten van het elektromagnetische veld.
Nocebo-effect
Onze studie ontkent niet dat er mogelijk – ook al zijn deze nog nooit vastgesteld – langetermijneffecten van straling zouden kunnen bestaan, zegt Rubin. “Maar met deze simpele neptest is het overduidelijk dat we onbewuste verwachtingseffecten niet moeten onderschatten: als je iets leest of hoort over gezondheidsrisico’s van elektromagnetische straling, dan ga je daar onbewust op letten als je hieraan wordt blootgesteld en is de kans groter dat je deze symptomen ook daadwerkelijk gaat bespeuren.” En grote kans dat dit een real life situatie weergeeft: naar het verdachtmakende filmpje van de BBC hebben in 2007 4,7 miljoen mensen gekeken.
Dit mysterieuze verwachtingseffect is een vorm van het nocebo-effect, de negatieve tegenhanger van het beter bekende en positieve ‘helende’ placebo-effect.
Natuurlijk vinden de onderzoekers het belangrijk dat media consumenten blijven informeren over gezondheidsrisico’s. Míts dit een betrouwbare, gefundeerde voorlichting is. Journalisten hebben nu dus nóg een reden om slecht-gefundeerde gezondheidsrisico’s van nieuwe technieken niet zomaar rond te bazuinen. Baat het niet, dan schaadt zulke misleidende voorlichting de volksgezondheid dus wel: psychologisch van aard of niet, de klachten vóelen echt.
Lees meer over de psychologie van verwachtingseffecten:
- Dodelijke verbeeldingskracht (Kennislink)
- Wel een medicijn, toch nog pijn (Kennislink)
- Placebo-effect wint KNAW-onderwijsprijs (Kennislink)