Landbouwcrises zijn een mogelijke oorzaak voor migratiestromen, maar de relatie tussen landbouw en migratie is ingewikkeld.

Landbouwcrises zijn een mogelijke oorzaak voor migratiestromen. Maar hoe ingewikkeld de relatie tussen landbouw en migratie is, bleek opnieuw tijdens een van de vijf voedseldebatten in de Rode Hoed, georganiseerd door het Centrum voor Landbouw en Milieu.

23 maart 2016

“Europa moet een verdergaande liberalisatie in de landbouwsector terugdringen”, aldus hoofdspreker en agrobioloog Henk Breman tijdens het debat. Vrijhandel en de daarmee samenhangende bodemprijzen leiden er nu al toe dat de Afrikaanse landbouw wordt weggeconcurreerd. Een gezin onderhouden van een dollar per dag, dat lukt boeren niet. Het is dus zaak de landbouw elders in de wereld ‘gezond’ te houden zodat mensen er hun bestaan kunnen handhaven.

Nederland dumpt goedkope melkpoeder op de Afrikaanse markt. Nu het melkquotum is opgeheven, zullen de Nederlandse koeien nog meer melk gaan produceren. — Nu het melkquotum is opgeheven, produceert een Nederlandse koe nog meer melk. Goedkope melkpoeder uit ons land concurreert met producten uit de Afrikaanse extensieve veehouderij.
Wikimedia Commons

Breman, die zich specialiseerde in de Afrikaanse landbouw ten zuiden van de Sahara en er 27 landen bezocht, windt zich enorm op over de onevenwichtige financiering van de Wereldbank aan derdewereldlanden. Donoren steken volgens hem relatief veel meer geld in irrigatieprojecten, terwijl niet watertekorten maar bodemvruchtbaarheid en het nutriëntentekort prioriteit verdienen. Niet regenval, maar arme bodems zijn de beperkende factor van de landbouwproductiviteit, zo bleek al uit onderzoek van Wageningen UR in Mali.

Groene revolutie

Omdat technieken uit de Groene revolutie, zoals betere zaden en kunstmest, grotendeels aan Afrika voorbij zijn gegaan, is de opbrengst per hectare er nog behoorlijk laag. Door de groeiende bevolkingsdruk is dat een probleem. Een hogere kunstmestgift zou de gewasopbrengst kunnen vergroten, maar dan wel in combinatie met een humusrijke bodem. De gift van kunstmest werkt alleen bij een bodem met een organisch stofgehalte dat voldoet, omdat anders de voedingsstoffen snel weer uitspoelen.

Dat de opstand in Syrië samenhangt met droogte – een veelgehoorde theorie in de pers – is volgens Breman niet juist. In zijn visie is de destabilisatie in Syrië vooral terug te voeren op het landbouwbeleid van Assad, die in 2007 de steun aan de landbouw stopzette. Dat maakte diesel en kunstmest veel duurder, waardoor irrigatie en bemesting sterk afnamen. De hoge voedselprijzen zijn volgens Breman dan ook vooral het resultaat van verkeerde politieke keuzes.

Potentiële conflicthaarden

Een gezond landbouwsysteem is van groot belang omdat het falen ervan kan leiden tot meer economische vluchtelingen. Toch is het niet eenvoudig om een rechtstreeks verband te leggen tussen migratie en landbouwcrises. Eerder sprak Kennislink hierover met Louise van Schaik van het Instituut Clingendael, een kennisinstituut voor internationale betrekkingen. Clingendael richt zich op de analyse van bestaande en potentiële conflicthaarden in de wereld.

Van Schaik deed een literatuurstudie naar het verband tussen internationale conflicten en één van de factoren die een gezond landbouwsysteem kan ondermijnen: bodemdegradatie. Bodemdegradatie (of bodemerosie) houdt in dat de bodem door gebrek aan organische stoffen geen nutriënten (voedingsstoffen) kan vasthouden of dat er überhaupt sprake is van een nutriëntentekort.

Relatie tussen voedselprijzen en rellen.
Wikimedia Commons/MakeWealthHistory

Klimaatvluchtelingen

De conclusies van Van Schaik zijn voorzichtig. Een direct verband leggen tussen bodemdegradatie en migratie is volgens haar te gemakkelijk. Migratie door bodemdegradatie is een sluipend en traag proces. Wel aannemelijk is het als er door een slechte bodem – en daarmee samenhangende waterschaarste, omdat een arme bodem het water simpelweg niet kan vasthouden – een situatie ontstaat waardoor mensen willen vertrekken. “Maar of ze ook kunnen wegkomen is de vraag. Het cynische is dat het juist de armste mensen vaak niet lukt te vertrekken.”

Ook nuanceert zij uitspraken over zogeheten ‘klimaatvluchtelingen’, een relatief nieuwe term die al door diverse politici wordt gebezigd om de migratiecrisis nog dreigender te maken dan deze al is. “Klimaatvluchtelingen zien we tot nu toe vooral in Azië bij overstromingen zoals in India en Bangladesh, maar ook in de VS als gevolg van de orkaan Katrina. Het gaat hier vooral om regionale migratie.”

Wereldkaart bodemdegradatie

Bodemdegradatie is een verwaarloosde factor bij de analyse van voedselschaarste, vindt Van Schaik. Om honger te verklaren wordt te vaak de nadruk gelegd op economische oorzaken, zoals speculatie en voedselprijzen, transport en veranderende dieetpatronen. “In Nederland is het landbouwsysteem al behoorlijk losgekoppeld van de bodemkwaliteit door onze intensieve landbouw en kassenteelt. Maar op een continent als Afrika met een zeer extensieve landbouw blijft de bodemkwaliteit erg belangrijk.”

Om een goed beeld te krijgen van de relatie tussen migratie en bodemdegradatie is het allereerst noodzakelijk om de bodemdegradatie goed in kaart te brengen. Al jaren zijn internationale organisaties daarmee bezig. Maar vooralsnog met weinig succes, aldus Ben ten Brink van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een telefonische toelichting.

Dit jaar zal het PBL in samenwerking met een consortium aan instituten wereldkaarten uitbrengen die in beeld brengen wat de staat van de bodems wereldwijd is. Door er geen label ‘goed’ of ‘slecht’ aan te hangen, is het nu wel gelukt bodemdegradatiekaarten te ontwikkelen. Het PBL werkt aan dit project, onder de naam Mapping Global Degradation and Restoration, voor VN-organisaties in het kader van de verdragen die in het verleden zijn gesloten, zoals het ‘verwoestijningsverdrag’ UNCCD.

Geen waardeoordeel

Het PBL waakt ervoor een waardeoordeel te hangen aan de bodemkwaliteit. “Wetenschappelijk is dit echt heel ingewikkeld”, licht Ten Brink toe, “omdat iedereen een andere interpretatie geeft aan degradatie. Sommige wetenschappers vinden bijvoorbeeld een bos van eucalyptusbomen geen echt bos omdat een eucalyptus een waterslurpende exoot uit Australië is; deze vorm van bosbouw zien ze als een vorm van landdegradatie.”

“Daarom hebben we met onze onderzoekspartners besloten kaarten te reconstrueren met de oorspronkelijke bodems, nog van vóór het menselijk ingrijpen en kaarten die de huidige situatie weergeven. Het verschil geeft een beeld van de verandering in bodemeigenschappen zonder daar een oordeel van goed of slecht over te vellen.”

Het resultaat is een serie bodemkaarten met een resolutie van één bij één kilometer. Daarop staan allerlei fysische bodemeigenschappen zoals humusgehalte, waterbergend vermogen en productiviteit. “We extrapoleren die situatie naar het jaar 2050. Daarbij geven we aan wat de functie van die bodems kan zijn voor de mens in de toekomst, zowel bij continuering van de degradatie als in geval van grootschalige restauratie. Waar klappen gaan vallen en waar winst valt te behalen voor bijvoorbeeld voedselproductiviteit, klimaatmitigatie of overstromingen weten we nog niet. Die analyse moeten we nog gaan uitwerken”, aldus Ten Brink.

Migratie begrijpen is koffiedik kijken

Om bodemdegradatie vervolgens in verband te brengen met migratiestromen is het logische vervolg. Toch is het een grote stap, want het doorgronden van migratiestromen staat nog in de kinderschoenen, zo blijkt uit de lezing van Bram van Oijk, kort geleden nog fractievoorzitter van GroenLinks en sinds kort migratiegezant voor het ministerie van Buitenlandse Zaken. “De precieze oorzaken van economische migratie kennen we niet.”

Van Oijk, nu verantwoordelijk voor ‘langetermijninterventies’, schetst een beeld waarin het westen vrij machteloos is ten opzichte van migratiestromen. “De wereld verandert snel en is niet meer te vergelijken met tien jaar geleden. Bij handelsverdragen kunnen wij als West-Europa veel minder eisen stellen dan voorheen.”

“Als wij land grabbing een halt willen toeroepen (een praktijk van o.a. China en Zuid-Korea om in Afrika grote stukken landbouwgrond op te kopen met als doel de eigen bevolking te voeden, red.) zijn wij de vragende partij. Terwijl deze praktijk tot grote regionale conflicten kan leiden. Landen elders in de wereld ervaren niet dat wij een belangrijke speler zijn. En door de veranderde geopolitiek hebben ook ontwikkelingslanden steeds meer macht.”

Bronnen en meer lezen

It’s the food my friend. Vluchtelingen, landbouw en voedsel, debat op 14 maart 2016 in de Rode hoed
Bodemdata, nieuwe ontwikkelingen en toepassingen. Symposium op 4 december 2015
Verslechtering van de bodemvruchtbaarheid als onderschatte veiligheidsfactor. Publicatie uit 2013 van Instituut Clingendael. Auteurs: Rosa Dinnissen & Louise van Schaik.
Van Keulen, H., Breman, H., 1990. Agricultural development in the West African Sahelian region: a cure against land hunger? Agric. Ecosyst. Environ. 32, 177–197.

Reageer