Toeval speelt een bepalende rol in ons leven. Via technologie proberen we dat geregeld te beheersen of te sturen. ‘Maar het menselijk streven naar controle botst altijd tegen grenzen aan.’
Filosoof, schrijver en wetenschapper Jeroen Hopster is gefascineerd door toeval. Lang hoefde hij niet lang na te denken over de vraag of er plekken zijn in zijn woonplaats Amsterdam, die zijn te linken aan toeval en geschikt zijn voor een interview. Per mail stelt hij voor om in een café vlakbij Villa Einstein te gaan zitten. Albert Einstein was namelijk een toevalontkenner. Villa Einstein is een voormalig gebouw van de Universiteit van Amsterdam, waar de geniale natuurkundige ooit les gaf.
Daarom nipt Hopster nu aan een verse muntthee in café-restaurant De Plantage, op tientallen meters van die plek. God dobbelt niet, zei Einstein ooit. “Einstein bedoelde daarmee dat God, die in de beleving van Einstein samenvalt met de natuur, geen kansspelletjes speelt. Einstein verzette zich daarmee tegen het idee van de quantummechanica dat toestanden op het kleinste niveau wezenlijk onbepaald zijn.”
Hopster vertelt dat toeval hem zo’n tien jaar geleden écht in de greep kreeg. Een vriend, 26 jaar pas, overleed na een auto-ongeluk. “Een persoonlijk drama. Ik ervoer dat het drama des te groter was, omdat er geen noodzaak in het spel was. Het ongeluk had niet hoeven plaatsvinden.” On-geluk. Het woord impliceert al dat toeval een rol speelt. Met iets meer geluk had de vriend wellicht nog geleefd. “Ik leerde hoe ‘wat als’-vragen vervlochten zijn met onze beleving. Onze emoties drijven erop.”
Villa Einstein is een voormalig gebouw van de Universiteit van Amsterdam, waar Albert Einstein ooit les gaf.
Stewart Leiwakabessy, CC BY-NC-SA 2.0 Deed via FlickrDatingapps
In zijn boek ‘Toeval: een onvoorziene filosofie’ gaat Hopster in op de relatie tussen toeval en techniek. Toeval evolueert in samenwerking met technologie. In zijn boek beschrijft hij een ongeluk met een zelfrijdende auto, die een voetganger met fiets niet herkende. Zonder de uitvinding van de auto had het ongeluk, dat in principe altijd toevallig is, niet plaatsgevonden. Nieuwe technologieën maken de wereld soms ook minder toevallig en kunnen de rol van toeval in de samenleving beïnvloeden: menselijke ontwerpkeuzes bepalen of het toeval in de wereld groter of kleiner wordt, zoals bij datingapps.
Technologie speelt in de hedendaagse liefde een hoofdrol, want Cupido is bijna synoniem geworden voor datingapps. Op veel van die apps kan je filters aanbrengen. ‘Checklist dating is een gangbaar gebruik: geen Aziaten, geen moslims, geen veertigplussers. Ook zijn niche-apps in opkomst: datingapps die op voorhand een scherpe schifting maken wie je zou kunnen treffen’, schrijft hij.
De inzet is te hoog om de goede afloop aan het toeval over te laten
Voor de liefde is een gezonde dosis toeval onontbeerlijk. Zo is het goed als liefdeskoppels niet altijd uit dezelfde bubbel komen. Een ‘gezonde sociale mix’ gaat systematische uitsluiting, blikvernauwing en segregatie tegen. ‘De ongezochte vondst is in de liefde een groot goed. Te veel sturing doet daar afbreuk aan.’ Toch ‘ondermijnen datingapps het toeval niet’. “Integendeel, menige app maakt het toeval bewust te gelde”, stelt Hopster. Zo is er de app Happn, waarin je elkaars profiel ziet als je in een straal van 250 meter elkaars pad kruist. ‘Een ongestuurde ontmoeting staat aan de basis’, valt te lezen in het boek, waarin ook staat dat het aantal gemengde huwelijken in de VS de laatste twee decennia steeg en dat economen dit toeschrijven aan datingapps.
Malariamuggen
De ontwikkeling van technologieën zijn volgens Hopster ‘illustratief voor de menselijke drang naar controle’. En controle leidt tot beheersbaarheid van toevallige gebeurtenissen. “We willen de wereld beter maken, menselijk welzijn vergroten, door natuur en klimaat naar onze hand te zetten.” Toch zijn er kanttekeningen. Een belangrijk commentaar en tip uit het boek is dat ‘de geschiedenis leert dat het menselijk streven naar controle altijd tegen grenzen aanbotst’. Hij bespreekt daarbij twee interessante thema’s: de controle van malaria (een grote doodsoorzaak voor de mens) en de opwarming van de aarde. Zo kan genetische modificatie van malariamuggen het mogelijk maken om die hele muggenpopulatie uit te roeien. ‘Blijft een genetische mutatie onder malariamuggen binnen de geplande perken, of richt dit een ecologische ravage aan? (…) Verrassingen zullen niet uitblijven en het is zeer de vraag of die gunstig uitpakken.’
Hetzelfde geldt voor het klimaat. Optimisten denken dat technologische innovatie rampen kan voorkomen. Maar vertrouwen op de technologie brengt risico’s met zich mee. De ‘belofte van technologische redding (die nog allerminst onzeker is) wordt helaas maar al te vaak opgevoerd als excuus’ om klimaatbeheersmaatregelen niet te hoeven nemen, betoogt Hopster. Hij vraagt zich af of beleid moet worden afgestemd op de hoop op menselijke veerkracht en technologie. “De inzet is te hoog om de goede afloop aan het toeval over te laten.”
Statistisch superieur
In zijn boek gaat hij ook in het bijzonder in op de invloed van kunstmatige intelligentie (AI) op toeval. AI is volgens Hopster in veel gevallen ‘statistisch superieur aan mensen’. De techniek kan bepaalde patronen ontdekken, die voorheen verborgen waren voor de mensheid. “AI opereert in feite buiten alle bestaande kaders en ontdekt patronen die mensen ontgaan. Het herkent een orde of regel in wat voor de mens toevallig lijkt. Ik denk dat we daarom nieuwe regelmatigheden zullen ontdekken.”
Hij haalt een voorbeeld aan uit het boek, over het spel Go, dat in Zuid-Korea populair is en op schaken lijkt. Een grootmeester nam het op tegen een AI-supercomputer. “De AI-computer deed aan het begin van het spel een zet die volstrekt toevallig of willekeurig leek; geen mens zou een soortgelijke zet doen. Toch bleek die zet uiteindelijk beslissend om het spel te winnen.”
Een AI-computer deed bij het spel Go een zet die volstrekt toevallig leek, maar uiteindelijk beslissend bleek om te winnen.
Donarreiskoffer, CC BY-SA 3.0 Deed via Wikimedia CommonsEén ding maakt zijn boek duidelijk: de vraag of technologie toeval vergoot of verkleint, is niet eenduidig te beantwoorden. Technologie kan toeval vergroten en verkleinen. Technologie kan toevallige ontmoetingen versterken of ‘juist een zorgelijke onderstroom van sturing aanbrengen’, zoals hij noteert. Technologie brengt samen, sluit uit, biedt controle en schijncontrole.
Toevallig teken
Als in café-restaurant De Plantage net een jonge moeder op gehoorafstand gaat zitten en haar baby het op een krijsen zet, is dat een (toevallig) teken om naar Villa Einstein te gaan. Hopster gaat voor naar het gebouw. Hij legt uit dat hij, omdat hij dit interview had, het Einstein-huis nog even heeft gegoogeld. Er blijken appartementen in het gebouw te zitten, die nu te koop zijn. Meteen tipte hij een vermogende oom, die van plan is te verhuizen. “Had ik dit interview niet, dan was ik er niet achter gekomen. Stel dat mijn oom het daadwerkelijk koopt, dan laat dat mooi zien hoe toeval werkt – hoe de dingen ongepland bij elkaar kunnen komen.”
Na het interview blijkt dat de oom het appartement niet koopt. Het toeval laat zich niet regisseren.