Taal kan ook anders dan de klanken, woorden en zinnen die wij spreken. In de serie Wereldtalen onderzoeken we de brede variatie in talen in de wereld. Deel 3: trommeltalen.
Zijn komst in het Amazonegebied werd per trommel aangekondigd. Zelfde hoorde de Duitse taalkundige Frank Seifart alleen de ritmische drumbeats. Maar het clanhoofd van de Bora, dat zich ergens in de nabije omtrek bevond, wist nu dat er een witte man was gearriveerd.
De Bora gebruiken de trommels om berichten in hun taal over te brengen over lange afstanden. “Trommeltaal is dus geen echte afzonderlijke taal, het is altijd een omzetting van een gesproken taal”, verduidelijkt Seifart. “Maar de diversiteit in boodschappen die je zo kunt overbrengen is enorm.”
Ritmische tonen
Behalve bij de Bora-gemeenschappen in Columbia en Peru komen trommeltalen ook voor in andere delen van Amerika en in Afrika. Dat weten we bijvoorbeeld uit dagboeken van missionarissen die goede beschrijvingen maakten van deze talen, vertelt Seifart. Maar binnen de taalwetenschap is het onderwerp lang onderbelicht gebleven, waardoor er nogal wat gaten zijn in onze kennis over het fenomeen.
Toch kan Seifart, verbonden aan Humboldt-Universität Berlin en het French National Centre for Scientific Research, ons inmiddels behoorlijk wat vertellen over deze bijzondere vorm van taal, onder andere door het veldwerk dat hij deed. Zoals dat elke trommelslag overeenkomt met één lettergreep. En dat er vaststaande regels zijn om bijvoorbeeld open versus gesloten lettergrepen (wel of niet eindigend in een medeklinker) te trommelen, en hoge versus lage tonen.
Beluister dezelfde uiting in gesproken en getrommeld Bora. Je hoort ‘káʔgúnúkòúβú ò áʔʦàkúnè’ (in gesimplificeerde spelling: ‘cáhgúnúcoúvú o áhtsacúne’). Dat betekent ‘Ik ben klaar met de cahuana’, wat wordt gebruikt om aan te kondigen dat de trommelaar de winnaar is van de cahuana, een niet-alcoholische cassave-drankwedstrijd.
Want de taal die getrommeld wordt is opvallend vaak een toontaal. Maar dan wel een toontaal met twee tonen: “De drumtalen die we kennen uit West-Afrika en de Amazone, zijn allemaal gebaseerd op talen die twee tonen hebben, hoog en laag. Dat is makkelijk om te drummen: de ene toon met de linker- en de andere toon met de rechterhand. In Azië heb je talen met vijf of meer tonen, dat is veel te gecompliceerd om over te brengen met trommelslagen.”
Langere woorden
Trommeltaal is altijd een versimpelde versie van de gesproken taal, legt Seifart uit. “In gesproken taal kun je als luisteraar veel informatie halen uit de verschillende klinkers en medeklinkers: het is een rijk akoestisch signaal, ook door de intonatie. En dan kun je ook nog veel afleiden uit de lichaamstaal. Drumtaal daarentegen is veel minder onderscheidend, en leidt dus sneller tot miscommunicatie.”
Wie een getrommelde boodschap ontvangt, moet dus heel goed opletten. Daarbij komt de speciale woordenschat van pas. “Stel je voor dat je tijdens de jacht een hert hebt geschoten en je wil dat laten weten aan je vrienden verderop. Als je twee of drie trommelslagen zou gebruiken, kan het van alles zijn. Daarom worden woorden in trommeltaal langer gemaakt, zodat ze minder ambigu worden. Je gebruikt dus wel 5 of 6 lettergrepen of trommelslagen om de naam van zo’n dier uit te drukken.”
Behalve die aangepaste woordenschat – die in feite neerkomt op veel langere woorden – heeft trommeltaal een vaste grammatica. Dat betekent dat je elke boodschap in een vaste volgorde overbrengt. “Je begint bijvoorbeeld met ‘kom nu kom nu’ of ‘breng nu breng nu’. Dan weet de ontvanger dat iemand hem roept om te komen of om iets te brengen. Daarna volgt de naam van de persoon voor wie de boodschap bedoeld is. Dat kan iedereen zijn in een omtrek van 20 kilometer. Daarbij begin je eerst met de clannaam, zeg maar de achternaam, en daarna de voornaam.”
Verdwijnende talen
De voorbeelden laten zien dat de boodschappen meestal in een beperkte context gebruikt worden: bijvoorbeeld als iemand iets gejaagd heeft en dat wil delen met anderen, om hulp te vragen bij het werk, om mensen uit te nodigen voor een bijeenkomst of een bezoeker aan te kondigen. Vooral voor dat laatste werden trommels vroeger veel gebruikt, vertelt Seifart. “Er zijn reisverslagen bekend van reizigers uit de 19e eeuw, die vermeldden dat er veel getrommeld werd als ze langs de rivier trokken. Elke stap die de witte mensen zetten werd bij wijze van spreken gedeeld. Nu gebeurt dat niet meer.”
Tegenwoordig is het aantal situaties waarin trommeltalen gebruikt worden nog kleiner. Dat heeft verschillende oorzaken volgens de taalwetenschapper. “Vroeger woonden de mensen veel meer verspreid in het regenwoud, tegenwoordig wonen ze meer geconcentreerd in dorpen. Daardoor is deze vorm van langeafstandscommunicatie minder nodig. Bovendien zijn er veel traditionele trommels verloren gegaan, bijvoorbeeld door brand. Het is moeilijk om die instrumenten te vervangen, want ze hebben een erg lang productieproces. Andere zijn verkocht aan musea.”
De Mangauré bestaat uit twee uitgeholde boomstammen die elk twee tonen genereren, aan elke kant van de inkeping één. De drummer staat tussen de boomstammen en slaat erop met houten hamers.
GAIAMEDIA/AEXCRAMNatuurlijk experiment
Overigens zijn de onderliggende gesproken talen, zoals het Bora, ook al met uitsterven bedreigd. Het lijkt er dus op dat trommeltalen weinig toekomst hebben. Toch zijn er ook lichtpuntjes: “Onder de jongste generatie van de Bora zie ik vooral jonge mannen die graag clanhoofd willen worden, en daar hoort ook het maken van een eigen manguaré-trommel bij, én het gebruiken van die trommel.”
In ieder geval blijven trommeltalen ontzettend belangrijk voor taalkundig onderzoek, volgens Seifart. “Ze helpen ons om te begrijpen hoe communicatie werkt op een heel basaal niveau. Hoe betekenis wordt omgezet in klanken. Er is veel experimenteel taalwetenschappelijk onderzoek waarbij onderzocht wordt hoeveel proefpersonen kunnen verstaan in een situatie met veel ruis. In feite hebben we bij trommeltalen een identieke labsituatie, maar dan in het echt!”
