Met een bot uit het complot

Het nieuwsbericht ging de wereld over: één gesprekje met een chatbot brengt complotdenkers aan het twijfelen, blijkt uit onderzoek. Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn. En toch is het zo, of op zijn minst zijn de resultaten veelbelovend.

Het is een hoopvolle noot aan het eind van deze serie over de vraag hoe je weer in gesprek kunt komen met complotdenkers. We probeerden gesprekstechnieken te vinden waarmee Yvonne* het contact zou kunnen herstellen met haar broer Harold, die in complottheorieën en alternatieve waarheden aan het verdwalen was.

Deuk in het geloof

Nu blijkt dat de toekomst in dit opzicht wellicht aan chatbots is, waarmee complotdenkers zichzelf kunnen helpen om verleidelijke maar onzinnige verhalen te ontzenuwen. Zo ontstaat er op internet, waar je makkelijk in een rabbit hole kunt verdwijnen, tenminste ook een weg terug uit het labyrint.

Wat hebben de onderzoekers gedaan? Ze vroegen ruim tweeduizend complotdenkers om mee te doen aan een experiment waarbij ze over een specifiek complot in gesprek gingen met een AI-chatbot. De proefpersonen hadden vooraf aangegeven dat ze in één of meerdere complottheorieën geloofden. Daarbij ging het om onbewezen theorieën over buitenaardse wezens, covid-19, de aanslagen op het World Trade Center in 2001 en de moord op de Amerikaanse president Kennedy in 1963.

Een gesprekje waarin een AI-chatbot drie keer reageerde op de overtuigingen en vragen van de proefpersoon sloeg een aardige deuk in hun ongefundeerde geloof. Na afloop waren de deelnemers gemiddeld 20 procent minder overtuigd van hun denkbeelden dan de mensen in een controlegroep. En het mooiste is: ook twee maanden later was dit positieve effect nog onverminderd aanwezig, stellen de MIT-onderzoekers in Science.

Verhoogd wantrouwen

Helaas valt er wel wat op dit onderzoek af te dingen, zegt neerlandica Yvette Linders, die als retorica-expert aan de Radboud Universiteit onderzoek doet naar complotdenkers en misinformatie. “Complotdenkers zijn er in soorten en maten. Degenen die diep in complottheorieën geloven en die er hun identiteit aan ontlenen, zullen niet meewerken aan zo’n onderzoek. Zij zullen ook niet snel meegaan in de gedachte dat zo’n chatbot te vertrouwen is. Op enkele fora van complotdenkers was de teneur: ‘Dit is geen chatbot die ons weer bij de waarheid brengt, maar een poging om ons weer in het mainstream-narratief te krijgen.’”

Een ander probleem is volgens Linders dat mensen bij wie een gesprek met de chatbot weerstand oproept, juist zullen afhaken. “Deelnemers die na twee maanden aan het tweede deel van het onderzoek meedoen, zullen dus waarschijnlijk relatief open hebben gestaan voor de argumenten en het gesprek met de chatbot. Over de afhakers weten we echter weinig.”

Een chatbot heeft geen gezicht, en dat brengt het nadeel met zich mee dat niet duidelijk is wie erachter zit. Linders: “Als je last hebt van een verhoogd wantrouwen tegen overheden en instituties is dat niet heel behulpzaam. Daar staat tegenover dat de deelnemers zonder gezichtsverlies hun geloof kunnen bijstellen. In een gesprek met een mens kan dat moeilijker zijn. Hoe die balans uitslaat, zal verder onderzoek moeten uitwijzen.”

Ter voorbereiding

Het is ondanks de problemen een veelbelovend experiment, dat waarschijnlijk veel navolging zal krijgen in de wereld, denkt Linders. En uit verschillende andere onderzoeken blijkt al dat mensen onder de juiste omstandigheden en met de juiste argumentatie wel degelijk te overtuigen zijn. “Met name het stimuleren van kritisch en analytisch denken kan effectief zijn.” Veel hangt wel af van de vraag hoe diep iemand in de complotten verzonken is.

Bij Yvonne en haar broer zit dat wel goed; Harold heeft niet zijn complete wereldbeeld verruild voor een samenhangend alternatief, maar shopt links en rechts uit verschillende complottheorieën. Dat betekent dat hij dus nog wel ontvankelijk zou moeten zijn voor tegenargumenten, mits op de juiste manier gebracht. Ook hierbij kan de chatbot trouwens van dienst zijn, zegt Linders. “Die kan ook goed gebruikt worden door mensen zoals Yvonne, in de voorbereiding op een gesprek met Harold. Om de feitelijke argumentatie alvast op een rijtje te krijgen – dat kan veel tijd schelen.”

Als je het zelf wilt proberen, kun je hier een versie van de chatbot online vinden (Engelstalig). Yvonne heeft hier ook interesse in. Momenteel gaat ze het inhoudelijke gesprek met haar broer Harold uit de weg; wellicht kan de input van de chatbot haar op het juiste moment wel vertrouwen geven om het er toch weer op te wagen. Maar wat als haar broer Harold toch niet van mening verandert of zijn standpunten zich verharden?

Niet tegen elke prijs

Socioloog Jaron Harambam, die aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek doet naar waarheid, politiek en digitalisering: “Als het allemaal niet lukt: agree to disagree, en zoek naar wat jullie nog wél samen kunnen. Vraag of het voor de ander ook acceptabel is dat jij er anders over denkt. En hou de moeilijke onderwerpen buiten jullie contact. Dit twistpunt is natuurlijk niet het enige dat jullie relatie definieert, dus waarom zou je deze onenigheid centraal stellen? Je kan je ook op alle andere onderdelen van jullie relatie richten: wat delen jullie wél? Je kunt het natuurlijk nooit met iedereen overal over eens zijn, en toch zou je wel met iedereen door een deur moeten kunnen. Waarom zou je niet alsnog samen van een concert kunnen genieten als broer en zus, om maar iets te noemen?”

Ook Philipp Schmid benadrukt dit. Als communicatiewetenschapper aan de Radboud Universiteit werkte hij aan het project Jitsu Vax, een tool voor artsen om het vertrouwen van vaccinweigeraars terug te winnen. Schmid: “Ga niet door tegen elke prijs. Uiteindelijk zijn er altijd ook situaties waarvan ik zeg: stop met dit proces, en mijd elk gesprek hierover. Als je merkt dat je pogingen alle energie uit je zuigen en alleen maar verdere verwijdering veroorzaken, dan kun je er beter van afzien. Wie weet verandert de situatie in de toekomst weer, en kun je het eens opnieuw proberen. Als je zeker weet dat je je broer gaat verliezen als je op deze manier doorgaat, dan kun je er beter mee ophouden. Je kunt ook een band houden en afspreken dat je gewoon geheel niet meer over dit soort zaken praat. Een gedeeld familieleven geeft ook een hoop stof. Als je het toch blijft proberen, hou dan altijd in gedachten dat vertrouwen de basis is, en dat het nooit in één keer zal werken.”

Yvonne neemt de adviezen ter harte. Ze zal zeker niet te fanatiek tegen haar complotdenkende broer Harold ingaan. Yvonne: “Ik ben in de afgelopen weken vooral op het spoor geraakt om een beetje mee te bewegen met wat er komt. En daarop te focussen waar positief contact en verbinding wel mogelijk is. Ik ben juist een beetje weggebleven van het verzamelen van tegenargumenten. Eigenlijk volg ik dus de adviezen van Harambam en Schmid zoals hierboven nog samengevat. Wel heb ik duidelijk gemerkt waar voor mij de grens ligt. Ik heb me ook voorgenomen om daar waar die grens wordt overschreden, dat aan te geven. Dat heb ik eerder dit jaar ook gedaan, toen ik werd uitgemaakt voor volgzaam en kritiekloos, en dat heeft goed uitgepakt.”