Mercator avant la lettre

Onderuit geschoffeld

De gangbare gedachten onder mediëvisten is dat portolaankaarten gebaseerd werden op portolani: geschreven vaarinstructies waarin havens, afstandsmetingen, richtingen en zeilaanwijzingen waren opgenomen. Informatie uit verschillende zeereizen werd samengevoegd, er werden gemiddelden berekend en op basis daarvan wisten de middeleeuwse kaartenmakers nauwkeurige kaarten maken. De grote overeenkomsten met moderne kaarten berusten volgens deze onderzoekers vooral op toeval.

Al die aannames schoffelt Nicolai onderuit. Hij probeerde het middeleeuwse kunstje na te doen, maar de nauwkeurigheid van een kaart geproduceerd uit middeleeuwse navigatiemetingen bleek minstens een factor tien slechter dan die van de portolaankaarten. Bovendien hadden de middeleeuwers geen kennis van rekenkundige gemiddelden om de nauwkeurigheid te verbeteren. Die methoden werden pas tegen het einde van de zeventiende eeuw ontdekt en toegepast.

“Het allervreemdste is dat er helemaal nergens oudere kaarten zijn teruggevonden die als voorbeeld hebben kunnen dienen voor de middeleeuwse kopiisten,” zegt Nicolai. Ineens waren ze er. Er is geen duidelijke ontwikkeling in te zien. En pas in de negentiende eeuw wisten kaartenmakers opnieuw de nauwkeurigheid van de portolaankaarten te evenaren.

“Het is heel bijzonder dat de middeleeuwse zeelui, waarschijnlijk dus zonder dat ze de techniek te begrijpen of volledig doorhadden hoe nauwkeurig de kaarten waren, toch het potentieel ervan inzagen,” zegt Nicolai. “De kaarten werden daadwerkelijk gebruikt voor de scheepvaart en bleken in gebruik uiterst praktisch.

“Er zijn overigens goede redenen om aan te nemen dat ze zelfs al voor de dertiende eeuw gebruikt werden. Tijdens de kruistochten in de elfde eeuw is er sprake van een revolutie in zeetransport van legers en paarden naar het Heilige Land. Die paarden konden mee omdat het transport ineens vier keer zo snel ging, terwijl de schepen hetzelfde bleven. Mogelijk komt ook dat door de ontdekking van deze portolaankaarten.”

Almachtige beschavingen

Als de middeleeuwse kaartenmakers deze raadselachtige kaarten vermoedelijk alleen maar kopieerden is de grote vraag natuurlijk: waar kwamen ze dan vandaan? Nicolai stelt voorzichtig dat ze vermoedelijk verworven zijn door de handel met Constantinopel. “Maar dat ze daar ook oorspronkelijk gemaakt werden is niet waarschijnlijk,” voegt hij toe. “Voor zover bekend hebben de Byzantijnen niet bijzonder veel toegevoegd aan de overgeleverde wetenschappelijke kennis van de Oudheid. Ze waren vooral een bewaarplaats en doorgeefluik van oude Griekse en Arabische kennis. En waarom zouden de Byzantijnen bijvoorbeeld de Franse of Britse kustlijn in kaart brengen? Dat lag ver buiten hun territorium.”

Kwam de kennis om ze te maken dan misschien – net als zoveel middeleeuwse wetenschappelijke innovaties – uit de Arabische wereld? Arabische astronomen waren verder gevorderd dan de Europeanen met onder andere het bepalen van geografische lengte en breedtegraden. Maar zelfs de nauwkeurigheid die de Arabieren in hun kaarten legden, kon volgens Nicolai niet tippen aan die op de portolaankaarten. Een Arabische oorsprong lijkt net zo onwaarschijnlijk. Op basis van wat we weten over de Griekse en Romeinse stand van de wetenschap ligt ook een oorsprong in de klassieke oudheid niet voor de hand.

“De gebruikte kennis van kaartprojectie moet ouder zijn dan de middeleeuwen. Misschien moeten we wel nagaan of ons beeld van de stand van wetenschap de oudheid wel klopt, stelt Nicolai. “Maar laten we vooral niet meteen speculeren op almachtige verloren beschavingen. De oorsprong van portolaankaarten is iets wat we stapje voor stapje moeten uitzoeken.”