‘Mensen met onjuiste overtuigingen staan vaker open voor feiten dan we denken’

Wat hebben problemen als klimaatverandering, ondervoeding en infectieziekten gemeen? Het antwoord is: de onjuiste opvattingen die erover bestaan, die de problemen mede in stand houden. Neem klimaatverandering. In 2016 koos het Amerikaanse volk voor een president die de opwarming van de aarde ontkent. Als gevolg trokken de VS zich met hun torenhoge CO₂-uitstoot terug uit het Klimaatakkoord van Parijs, wat de wereldwijde poging om die opwarming te stoppen hinderde. Of neem de weerstand tegen de veilig bevonden genetisch gemodificeerde ‘gouden rijst’, verrijkt met beta-caroteen. In ontwikkelingslanden had dit voedsel miljoenen doden en blinde kinderen kunnen voorkomen. En als er geen mispercepties zouden bestaan over vaccinatie, waren de mazelen nu niet bezig aan een opmars in Europa.

Problemen oplossen begint met het eens zijn over de feiten, schrijft communicatiewetenschapper Aart van Stekelenburg in zijn proefschrift. Onlangs promoveerde hij aan de Radboud Universiteit op onderzoek naar onjuiste opvattingen over omstreden onderwerpen als vaccineren. Zijn boodschap is optimistisch: “Mensen zijn vaker dan we dachten bereid hun overtuigingen bij te stellen als er genoeg wetenschappelijk bewijs is.”

Waarom houden ontkenners vaak hardnekkig vast aan een onjuiste overtuiging terwijl de feiten voor hun neus liggen?

“De aanname vanuit de literatuur is dat ontkenners gemotiveerd zijn om bepaalde dingen te geloven, bijvoorbeeld vanuit een politieke of religieuze identiteit. We weten dat het vooral conservatieven zijn die niet geloven in klimaatverandering en religieuzen die sceptisch staan tegenover vaccinatie. Iemand die tegen grootschalig overheidsingrijpen is, kan daardoor bijvoorbeeld gemotiveerd zijn om niet te geloven in klimaatverandering. Tegen iets wat niet bestaat, hoeft een overheid namelijk ook geen actie te ondernemen. Bij GM-voedsel (genetisch gemodificeerd, red.) gaat het vaak over ideeën dat ‘natuurlijk’ goed is. In onze eigen experimenten zagen we inderdaad dat mensen gemotiveerd kunnen zijn om vast te houden aan hun overtuiging.”

Hoe heb je dat onderzocht?

“In het ene experiment kregen deelnemers een tekstje te lezen met uitleg over het nut van vaccineren tegen kinderziekten. In het tweede experiment lazen ze uitleg over de veiligheid van E-nummers. Er deden alleen mensen mee die het tegenovergestelde denken: dat kindervaccinaties en E-nummers onveilig zijn. We verdeelden hen in twee groepen. De eerste groep vroegen we om het tekstje te lezen vanuit hun eigen overtuiging. Zij lezen met het doel om te concluderen dat kindervaccins en E-nummers inderdaad onveilig zijn, dat is hun motivatie. De andere groep kreeg juist de instructie open te staan voor de informatie in de tekst en verschillende perspectieven te bedenken. Dit is de manier van redeneren waarmee mensen tot de meest accurate conclusie komen. Na het lezen van de tekst vroegen we naar hun overtuigingen. Denken ze nu anders over deze onderwerpen? We zagen dat de mensen die zo correct mogelijk wilden redeneren, hun overtuiging vaker bijstelden dan de groep die doelgericht las. Geen onverwachte uitkomst, maar dit verband was nog nooit eerder experimenteel vastgesteld.”

In het echte leven krijgen mensen geen instructie over hoe ze moeten redeneren om tot de juiste conclusie te komen.

“In het experiment met E-nummers hadden we nog een derde groep: sceptici die geen instructie kregen. Achteraf bleek dat ook zij hun onjuiste overtuiging vaak aanpasten na het lezen van de informatieve tekst. Deze bevinding druist in tegen eerder onderzoek, waarin wordt gewaarschuwd dat ontkenners automatisch in de verdediging schieten als ze iets lezen wat in strijd is met wat ze geloven. Correcte informatie geven werkte in ons onderzoek niet averechts. Een reden voor optimisme.”

Werkt simpelweg uitleg en informatie geven voor iedereen?

“Tuurlijk hou je groepen mensen over die ondanks de informatievoorziening niet openstaan voor de feiten. Ons uitgangspunt is echter dat wetenschappelijke feiten communiceren veel vaker kan werken dan eerder gedacht en dat trucjes zoals inspelen op emoties niet altijd nodig zijn. We vergeten vaak dat de meeste mensen gewoon openstaan voor informatie. De complotdenker die nooit meer gaat geloven in vaccinatie is een stuk zeldzamer dan degene die gewoon twijfelt.”

Hoe kunnen media en wetenschappers de feiten het beste overbrengen om mensen te informeren?

“Door gebruik te maken van de wetenschappelijke consensus, de overeenstemming onder wetenschappers, zodra die er is. Een veelgehoord voorbeeld is: ‘97 procent van de klimaatwetenschappers concludeert dat het klimaat verandert door invloed van de mens’. Of de consensus-strategie ook werkt buiten het lab, waar mensen zelf zoeken naar informatie, is minder goed bekend.”

Kreeg je van deelnemers nog reacties?

“Bij sommige experimenten konden deelnemers aan het einde feedback achterlaten in een open tekstvak. Mensen met heel sterke overtuigingen schreven soms hele verhalen waarom ze niet geloven wat wij zeggen. Af en toe zei iemand ook iets als ‘oh, ik wist niet dat GM-voedsel zo veilig was’. Van zulke opmerkingen werd ik blij. Het geeft aan dat mensen soms de juiste informatie gewoon nog niet hebben gezien. Daarom is mijn advies ook om de wetenschappelijke feiten te blijven herhalen. Campagnes om desinformatie te verspreiden over wereldproblemen gaan gewoon door. Niet informeren over onderwerpen als klimaatverandering, genetisch gemodificeerd voedsel en vaccinatie is geen optie.”

Hoe ga jij zelf om met mensen die klimaatverandering ontkennen?

“Een vriend van me geloofde lang niet echt in klimaatverandering. Het is belangrijk om in gesprek te blijven met elkaar. Uit de literatuur is bekend dat mensen die vrienden en familie verliezen vanwege hun overtuiging richting het complotdenken gaan. Die jongen is uiteindelijk gezwicht voor de feiten. Ik denk graag dat ik daar aan heb bijgedragen haha, maar het kan ook zijn dat hij zelf informatie is gaan uitzoeken.”