Naar de content

‘Mensen hebben een talent om elkaar te helpen’

Acht mensen leggen hun handen op elkaar.
Acht mensen leggen hun handen op elkaar.
Pexels CC0

Door de coronacrisis willen veel mensen iets goeds doen voor een ander. Waar komt die neiging vandaan? Hoogleraar Matthijs van Veelen doet onderzoek naar de evolutie van onbaatzuchtig gedrag. “Altruïsme zit evolutionair ingebakken in onze natuur, maar je moet het wel leren.”

3 april 2020

Al twee weken blijven we massaal zo veel mogelijk thuis voor het grotere goed: de verspreiding van het nieuwe coronavirus afremmen, zodat de ziekenhuizen niet bezwijken onder de druk. Politici doen een beroep op ons groepsgevoel en de saamhorigheid door te zeggen dat we het samen moeten doen. Al snel na de eerste maatregelen ontstonden er tal van initiatieven om anderen te helpen. Studenten passen op kinderen van werkende ouders, muzikanten zingen op de stoep van verpleeghuizen, wijkbewoners laten briefjes en koekjes achter voor de vuilnisophaal of doen boodschappen voor buren met zwakkere gezondheid.

Tegelijkertijd hebben we ook onze eigen belangen, wat al snel duidelijk werd toen de schappen met toiletpapier, pasta en ingeblikt voedsel in de supermarkt leeg raakten. De prijs van mondkapjes rees de pan uit, daar viel ineens flinke winst op te maken. Groepjes sportende jongeren trokken zich niks aan van de maatregelen en bleven elkaar recalcitrant opzoeken in de parken.

Toch zijn mensen over het algemeen vaak onbaatzuchtig. We houden rekening met anderen, soms zelfs ten koste van onszelf. Waarom? Econoom Matthijs van Veelen, hoogleraar evolutie en gedrag aan de Universiteit van Amsterdam, zoekt in de evolutie verklaringen voor altruïsme, eerlijkheid en moraliteit. Hij maakt wiskundige modellen van de manier waarop wij beslissen om wel of niet samen te werken in alledaagse situaties. Met de oproep om het ‘samen te doen’ doen politici in ieder geval een beroep op een oeroude menselijke eigenschap, die belangrijk is voor onze soort. Van Veelen: “Mensen hebben een ontzettend talent om elkaar te helpen.”

Is altruïsme, iemand helpen zonder dat het je iets oplevert, een typisch menselijke eigenschap?

“We zien bij allerlei soorten in de natuur wel dat individuen hun fitness (de kans om genen door te geven aan de volgende generatie) opgeven voor de fitness van een ander. Altruïsme zoals we het in het dagelijks leven gebruiken, draait vaak om een bewuste wens om iets goeds te doen. Als je het tot die definitie beperkt, is het zeker iets unieks van mensen, al zijn chimpansees een twijfelgeval.”

“Om iemand te kunnen helpen moet je snappen wat de ander nodig heeft. Jonge kinderen hebben daar al talent voor, maar moeten het wel ontwikkelen. Ik maak vaak de vergelijking met taal leren. We zijn genetisch toegerust met hersenen die daar aanleg voor hebben, maar er moet ook tegen je gepraat worden, anders leer je het niet. Dat principe geldt ook voor rechtvaardigheidsgevoel en altruïsme.”

Waarom gaat de één boodschappen halen voor een oude buurvrouw en hamstert de ander vooral zijn eigen kar vol?

“We hebben allemaal talent voor onbaatzuchtigheid, maar tussen mensen bestaan verschillen in DNA, opvoeding en andere omgevingsfactoren. Als jij bijvoorbeeld in een cultuur opgroeit waar weinig vertrouwen in anderen is, dan leer je zelf ook weinig vertrouwen te hebben. Altruïsme zit dan wel bij ons ingebakken, maar we hebben ook aanleg voor eigenschappen als jaloezie en kwaadaardigheid.”

Uw proefschrift had als titel ‘Survival of the fair’. Waarom is het nuttig voor onze soort om rechtschapen te zijn?

“Volgens de literatuur is commitment één van de onderliggende mechanismen waarop de natuur selecteert. Als je je kunt toewijden aan iets of iemand kan dat strategisch voordeel opleveren. Stel je begint met z’n tweeën een bedrijf. Als jij je kunt vastleggen om jouw deel van de klus op tijd af te hebben, maakt dat jou aantrekkelijker als partner om mee samen te werken. Op dezelfde manier maakt het jou aantrekkelijk voor anderen als jij je toewijdt aan helpen van anderen in nood. Die noodzaak om je te committeren aan iets is er natuurlijk alleen als er meerdere opties zijn, dat zie je in de romantische liefde. Ouders die samen kinderen opvoeden zijn toegewijd aan elkaar, omdat er andere potentiële partners voorbijkomen die een bedreiging kunnen vormen.”

We hebben allemaal een aangeboren talent voor onbaatzuchtigheid, maar tussen mensen bestaan verschillen in DNA, opvoeding en andere omgevingsfactoren

 Flickr.com, Banc de Sang i Teixits via CC BY-SA 2.0

“Een ander selectiemechanisme zit in de herhaling waarmee we elkaar tegenkomen. Als je iemand één keer ziet, is kiezen voor eigenbelang voordelig. Maar als we elkaar vandaag tegenkomen, morgen weer en waarschijnlijk overmorgen ook, dan kan wederkerigheid evolueren. Als ik zeg ‘ik ben vandaag aardig voor jou als jij morgen aardig voor mij bent’ en de ander zegt hetzelfde, dan kunnen we elkaar dwingen tot aardigheid. Dan is het in ons beider belang om samen te werken.”

Bestaat echt altruïsme wel?

Een goede daad doen gaat vaak gepaard met een vorm van eigenbelang. De tegenstelling tussen egoïsme en altruïsme is daarom niet zo zwart-wit als die misschien lijkt. Je kan ook hulp bieden vanuit egoïstische overwegingen. Iemand kan iets goeds doen voor een ander om zichzelf goed te voelen, een schuldgevoel te vermijden, het leed van anderen niet aan te hoeven zien, om later hulp terug te verwachten of om anderen goed over zichzelf te laten denken, somt hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk op in een artikel op opiniesite Joop. Desondanks zijn er genoeg voorbeelden waaruit blijkt dat mensen ook hulp bieden vanwege oprechte betrokkenheid bij slachtoffers. “Voor iemand die hulp nodig heeft, is het van belang dat altruïstisch gedrag bestaat, ongeacht of het motief wel honderd procent altruïstisch is”, aldus Vonk.

Is altruïsme een manier om de wereld te verbeteren?

“Econoom Kellie Liket doet aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam onderzoek naar ‘effectief geven’ (op basis van bewijs hoe je het beste iets goeds kan doen). Zij ziet dat de manier waarop rijke mensen geld doneren aan goede doelen, zoals Bill Gates ook doet, niet het meeste oplevert. Filantropen hebben verschillende redenen om geld te geven, ook omdat ze oprecht willen helpen. In dat geval zullen ze meer geneigd zijn erop toe te zien dat hun geld goed besteed wordt. Maar altruïsme is ook een soort statussymbool: laten zien dat je zo rijk bent dat je geld kan ‘weggooien’. Je doneert en er wordt als dank een concertzaal naar je vernoemd.”

“Het is voor mensen belangrijk om een goede antenne te ontwikkelen of iemand iets goeds doet uit oprecht altruïsme of uit strategisch oogpunt. Mensen die alleen maar strategisch aardig zijn, lopen weg als de situatie een beetje kantelt. Mensen die echt om ons geven die blijven bij ons.”

Een goede daad gaat vaak gepaard met een vorm van eigenbelang, zoals een schuldgevoel vermijden.

 Flickr.com, Marco via CC BY 2.0

Denkt u dat een crisis zoals we die nu meemaken het beste in mensen naar boven haalt?

“Ja, ik zou er niet te zuinig mee zijn. Mensen willen anderen oprecht helpen. Aan de andere kant komen er ook minder aardige dingen naar boven, denk aan het gebrek aan solidariteit van de Nederlandse regering richting de Zuid-Europese landen. Eigenlijk zie ik niet direct een specifieke richting in menselijk gedrag: dingen die we in het gewone dagelijkse leven zien, komen ook nu voorbij. Zowel de goede als de minder goede dingen.”

Is er een manier om altruïsme te bevorderen?

“Ik heb een tijdje in Amerika gezeten en daar zijn ze erg van het stimuleren, zodat mensen bijvoorbeeld meer geld geven aan goede doelen. Dan ben ik toch echt een Europeaan die meer gelooft in het georganiseerde altruïsme. We kunnen gaan zitten wachten tot mensen hun geld weggeven aan een aidsfonds, maar we kunnen veel beter belasting heffen en het via de overheid regelen. Dat werkt in mijn opzicht het beste.”

ReactiesReageer