Meer oog voor verscheidenheid

“Misschien is het je weleens opgevallen op vakantie: tegenwoordig kom je overal ter wereld dezelfde soort koffietentjes tegen. Op dit vlak zijn onze culturen geharmoniseerd. Deze koffietentjes lijken allemaal op elkaar, omdat het Instagram-algoritme ons vertelt hoe een koffietent eruit hoort te zien. Dat zie ik als een groot gevaar.” Tobias Blanke, hoogleraar kunstmatige intelligentie en geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam, maakt zich zorgen over de invloed die kunstmatige intelligentie (AI) op culturen heeft. In zijn nieuwste onderzoeksproject ‘Deep Culture’ onderzoekt hij enerzijds hoe AI culturen wereldwijd beïnvloedt, maar kijkt hij ook hoe AI juist kan helpen om ons van elkaar te onderscheiden en om onze uniciteit te behouden.

Met de term deep culture bedoelt Blanke dat culturen door de deep learning-algoritmes van AI worden beïnvloed en, andersom, dat culturen de algoritmes beïnvloeden. Deze specifieke AI-techniek brak begin deze eeuw door en leidde tot de taalmodellen die aan de basis liggen van ChatGPT. Omdat iedereen sindsdien massaal AI is gaan gebruiken, als zoekmachine, vraagbaak, programmeerhulp of generator van tekst, beeld en video, is er nu sprake van een deep culture. Dat is volgens Blanke anders dan digitale cultuur, die al is ontstaan toen mensen voor het eerst met computers gingen werken, om berichten te versturen, websites te maken en kattenfilmpjes te delen. “De traditionele manier waarop we met elkaar samenleven, onze gemeenschappen, onze herinneringen, onze identiteiten worden nu gemedieerd door digitale technologieën. Dat betekent dat wij deze technologie maken, maar de technologie ons ook maakt. Dat we nu via een Whatsapp-groep contact hebben met onze buren, verandert onze interactie met onze buren. Ook verandert nieuwsgaring bijvoorbeeld door de komst van influencers. Deep learning is dé achterliggende technologie die dat veroorzaakt en geleidelijk andere digitale technologieën vervangt.”

Het probleem is volgens Blanke dat deze technologie nog niet zodanig is ontwikkeld dat het een goede weerspiegeling is van de gehele maatschappij. Marginale stemmen dreigen verloren te gaan, omdat de algoritmes zijn getraind met informatie die te vinden is op het internet. “Maar niet alles staat op internet, en juist die dingen die er niet te vinden zijn, maken ons menselijk. AI-modellen vertegenwoordigen ons zeker niet allemaal.” Zo is bijvoorbeeld maar een fractie van de 7.000 wereldtalen te vinden in AI-modellen. Ook in Google Translate zijn momenteel ‘maar’ 249 talen te vinden. “Er zijn voorbeelden van asielzoekers van wie de asielaanvraag is geweigerd, simpelweg omdat de vertaling van hun interviewtranscript fouten bevatte.” Ook in het online beeldmateriaal is er een oververtegenwoordiging van witte mannen en populaire plaatsen, terwijl anders uitziende mensen en minder populaire plaatsen over het hoofd worden gezien.

Stroopwafels

Maar volgens Blanke kan AI juist ook helpen om unieke verhalen op te sporen. “Men denkt dat AI alleen maar gaat over data en statistieken, maar je kunt het ook gebruiken als verhalenverteller. Denk bijvoorbeeld aan het leven van een bepaald persoon in de geschiedenis. Dat wordt ook wel history from below genoemd: er is al veel bekend over hoe koningen en heersers vroeger leefden, maar minder over soldaten of gewone mensen. Aan de hand van veldverslagen of juridische documenten zou je kunnen reconstrueren hoe deze mensen toen leefden. Door databases met historische gegevens aan elkaar te koppelen, kan AI nieuwe verbanden leggen en ons zo nieuwe inzichten geven.”

Als een Duitser woonachtig in Nederland ervaart Blanke aan den lijve dat er wel degelijk culturele verschillen zijn. En die moeten we ook koesteren, vindt hij. “Ik vind dat zo fascinerend aan Europa; soms kan je na tien kilometer rijden al in een compleet andere wereld zijn. Denk aan de verschillen tussen Amsterdam en Rotterdam. Of dat ze in Nederland, net als in West-Duitsland, geen bier bij het ontbijt zouden drinken, terwijl ze daar in Berlijn of München niet raar van opkijken.” Ziet Blanke dan ook liever stroopwafels dan blueberry muffins in een Nederlandse koffietent? “Sorry, maar ik ben niet zo’n fan van stroopwafels, haha. Maar het gaat mij er niet om dat je alle tradities per se in stand moet houden. Maar wel dat we blijven accepteren dat iedereen anders is. Dat is voor mij een van de meest fundamentele waarden van de mensheid.”