Dit dossier geeft een korte inleiding over massa-extincties en verwijst door naar diepgaandere artikelen. De vijf massa-extincties uit het verleden en de huidige uitsterving komen aan bod.
Het leven op aarde is in de afgelopen 542 miljoen jaar flink getest. Tijdens maar liefst vijf perioden in de aardse geschiedenis stierven organismen massaal uit. Toch overleefden organismen deze massa-extincties. Niet elke groep overleefde echter deze uitstervingen, wat één van de redenen is waarom het leven op aarde zo anders was in het verleden. Denk bijvoorbeeld aan niet-vliegende dinosauriërs, de ammonieten en de trilobieten.
Perioden van uitsterving vallen vaak samen met grootschalig vulkanisme in de laatste 300 miljoen jaar.
Andy Saunders en Marc Reichow in artikel "The Siberian Traps and the End-Permian mass extinction: a critical review"Wat is een massa-extinctie?
Een massa-extinctie is een periode waarin relatief veel organismen uitsterven. Bij fossiele organismen sterft slechts 0,4-1,8 soorten per miljoen jaar uit normaal gesproken, ook wel de achtergrondextinctie geheten. Tijdens perioden van massa-extinctie sterft een veelvoud aan soorten uit totdat minimaal 75% van de soorten op aarde is uitgestorven in honderdduizenden tot miljoenen jaren.
Dit klinkt als een lange periode, maar geologisch gezien is dit snel. De geschiedenis van het leven op aarde beslaat immers zo’n 3,8 miljard jaar (=3800 miljoen jaar). Op familieniveau zou het om minimaal 15% moeten gaan. Het uitroeien van hele families, met daarin geslachten die weer verder onderverdeeld zijn in diverse soorten, is namelijk veel moeilijker dan het uitroeien van soorten. Bij massa-extincties krijgen zowel organismen op het land als in het water en ook flora én fauna te maken met de uitsterving. Deze massa-uitstervingen zijn terug te vinden op vele plaatsen ter wereld. Om die grens van 75% te bereiken, kan bijna geen groep organismen ontkomen aan de catastrofe.
Massa-extincties uit het verleden
De oudste van de vijf massa-extincties is de eind Ordovicische massa-extinctie rond 445 miljoen jaar geleden. Vooral de organismen in de oceaan kregen te maken met de uitsterving, want het land was nog maar nauwelijks bewoond. Ongeveer 86% van de organismen stierf uit. Opvallend genoeg stierven geen grote diergroepen helemaal uit. De grote oorzaak is redelijk goed bekend: een ijstijd die de zeespiegel flink deed dalen. Na de ijstijd steeg de zeespiegel weer.
Aan het einde van de Devoon periode, zo’n 375 miljoen jaar geleden, was het wederom crisis op aarde, want ongeveer 75% van het leven stierf uit. Slachtoffers waren bijvoorbeeld de koraal- en sponsriffen, hoewel de koralen en sponzen niet helemaal uitstierven. Er zijn vele oorzaken genoemd waarom zoveel organismen uitstierven in deze periode, maar waarschijnlijk spelen planten de hoofdrol.
De zwaarste beproeving kende het leven echter rond 250 miljoen jaar geleden tijdens de Perm/Trias massa-extinctie. In de oceaan stierf 96% van het leven uit, terwijl op het land zo’n 70% van de gewervelden het leven liet. Door deze massa-extinctie stierven onder meer trilobieten en rugosa en tabulate koralen compleet uit. De waarschijnlijk belangrijkste oorzaken zijn grootschalig vulkanisme in Siberië en het vrijkomen van grote hoeveelheden van het broeikasgas methaan.
Gaan we nog iets dichter naar het verleden toe, dan komen we uit bij de eind Trias massa-extinctie zo’n 200 miljoen jaar geleden. In deze periode stierf 80% van het leven uit. Conodonten (resten van lancetvisachtigen) en conulariden stierven helemaal uit. De reden voor de uitsterving is niet goed begrepen: wederom zijn grootschalig vulkanisme en methaan kandidaten.
De bekendste uitsterving is de Krijt-Tertiair massa-extinctie. Wie heeft er namelijk niet van de uitsterving van de op het land levende dinosauriërs gehoord. Ook onder meer ammonieten en pterosauriërs overleefden de periode van uitsterving niet. Iets meer dan 75% van de soorten op aarde stierf uit. De oorzaken lijken redelijk duidelijk: enerzijds een inslag van een hemellichaam bij Mexico en anderzijds vulkanisme in India.
Een tekening van de dodo.
Frederick William Frohawk (1907), vrijgegeven in het publieke domein via Wikimedia Commons.Hedendaagse uitstervingen
Ook vandaag de dag sterven organismen uit, en veel sneller dan normaal is. Recentelijk waren de zoogdieren en amfibieën nog in het nieuws. Ook veel soorten van andere diergroepen zijn bedreigd. Toch zijn er ten opzichte van een massa-extinctie nog maar weinig soorten uitgestorven met ca. 1%. Echter, als de snelheid van uitsterving zo doorgaat, kunnen we de ‘status’ massa-extinctie bereiken in honderden tot enkele duizenden jaren.