Leren lezen draait om méér dan letters en klanken

Woorden zijn in het brein opgeslagen als een soort woordwolken (zie afbeelding). Daar zit alles in wat je van het woord weet: wat het betekent, waar het mee te maken heeft, hoe je het uitspreekt en hoe je het in een zin gebruikt. Door de ontwikkeling van het fonologische bewustzijn komen daar klanken bij en gaan kinderen woorden ook associëren op klank. In de woordwolk ‘kat’ komen dan naast inhoudelijk verwante woorden als ‘hond’ of ‘tijger’ ook woorden met vergelijkbare klanken zoals ‘gat’ of ‘kan’. “Dat fonologische bewustzijn zie je bij jonge kinderen terug zodra ze plezier halen uit rijmpjes maken en liedjes zingen. Rond groep 3 leren we ze dat er letters bij die klanken horen. Leren lezen is in feite het updaten van die woordwolken in je geheugen, door het toevoegen van letters.”

Door veel te lezen verrijkt ons brein de woordwolken, zo liet Wolf zien in haar onderzoek. Mensen die veel lezen hebben een grotere woordenschat, begrijpen woorden beter, en herkennen en bedenken woorden sneller. Dat geldt zowel voor geschreven als voor gesproken taal. “Veel lezen zorgt er niet alleen voor dat we beter kunnen lezen en schrijven, maar het helpt ons ook om beter te luisteren en praten.”

Na een tijdje zien kinderen woorden ineens als heel woord, zonder het terug te vertalen naar losse letters. Dat vergt oefening, oftewel herhaling. Woordjes stampen is daarbij niet genoeg, want het gaat erom die woordwolk te blijven updaten met details. Op het moment dat je brein een woord herkent, activeert het zo’n woordwolk en heb je alle kennis erover paraat. Hoe gedetailleerder die woordwolk, hoe sneller dat gaat. Je kan dan sneller en efficiënter teksten begrijpen, en uiteindelijk zelfs voorspellen. Probeer het zelf maar eens: ‘Voor het eten moet je je handen …’

Leren lezen met een spel

Om dit proces te ondersteunen lanceerden Nijmeegse onderzoekers vorige maand Letterprins, een gratis educatief online spel dat kinderen in groep 3 spelenderwijs helpt bij het leren lezen. Letterprins bestaat uit verschillende oefeningen, waarvan een groot deel draait om de betekenis van woorden.

Een kind krijgt bijvoorbeeld een schoen te zien, terwijl er ‘mes’ onder staat. De vraag is dan of plaatje en woord bij elkaar horen. “De oefeningen benadrukken de betekenis van woorden en proberen dat te automatiseren”, vertelt Esther Steenbeek, onderzoeker en projectleider aan de Radboud Universiteit. “Woorden die goed gaan, krijgen ze even later in het spel korter te zien. Woorden die fout gaan, komen veel later pas terug. Letterprins zorgt er op die manier voor dat kinderen herhalen wat er goed gaat. Dat werkt beter dan fouten benadrukken.”

Succeservaringen blijven beter hangen

Om te bepalen in welk tempo kinderen nieuwe woorden te zien krijgen, werkte Steenbeek samen met orthopedagogenpraktijk OPM Nijmegen. Dat kinderen hebben meer baat hebben bij succeservaringen dan bij het benadrukken van fouten, is daar een gouden regel. “Wij bieden nieuwe kennis in eerste instantie geïsoleerd aan”, legt orthopedagoog Marieke Smeets uit. “Als dat goed gaat, kan je ervoor kiezen om te versnellen of om weer een stukje nieuwe kennis aan te bieden. Die keuze kunnen kinderen in Letterprins ook maken.”

Orthopedagogen nemen in de behandelkamer die beslissing vooral op basis van wat een kind laat zien. In Letterprins neemt het algoritme die rol over. Orthopedagoog Mieke Willemsen: “Dit project dwong ons om puur op basis van de resultaten van het kind, keuzes te verantwoorden. Hoe het kind tot dat resultaat komt, kan een computer niet zien. Een kind moet een bepaalde nauwkeurigheid hebben om de volgende stap te zetten, maar hoe vertaal je dat naar een formule? En hoe neem je daarin motivatie mee?”

Motivatie

Motivatie speelt daarom ook een grote rol in het project. De oefeningen worden niet voor niets aangeboden in de vorm van een spelletje, wat de meeste kinderen nou eenmaal leuker vinden dan huiswerk. De ontwikkelaars hebben grapjes ingebouwd en oefeningen die je alleen samen kan doen. Steenbeek: “Sociale interactie kan heel motiverend werken: samen met iemand iets beleven, daagt uit om verder te gaan. Het spel speelt heel erg in op die sociale interactie. Hij is daarom ook echt bedoeld voor thuis, met ouders, vriendjes of opa en oma. Er zitten bijvoorbeeld oefeningen in die je alleen met zijn tweeën kan doen.”