Landrechten cruciaal maar geen wondermiddel

Boeren en boerinnen die grond officieel pachten of als bezit registreren, hebben meer zekerheid over de toekomst. Ze verbouwen daarom vaker meerjarige gewassen als koffie, thee, cacao of boomgewassen voor hout en veevoer. De bodem profiteert daarvan omdat meerjarige gewassen vaak erosie tegengaan en het bodemvruchtbaarheidsverlies beperken. Als boeren geen zekerheid over hun rechten hebben, beperken ze zich vaak tot de teelt van eenjarige gewassen. Die verbruiken relatief veel voedingsstoffen die zelden in dezelfde mate aan de bodem worden teruggegeven in de vorm van (kunst)mest of groenbemesting. Roofbouw is daarvan het gevolg.

Cacaoteelt

‘Onzekere’ boeren zorgen minder goed voor hun gewassen. Cacao, een meerjarig gewas, is daar een goed voorbeeld van. De wereldwijde cacaoproductie stagneert mede vanwege de grondrechtenproblematiek in West-Afrika. Tekenend is de situatie van de cacaoteelt in Ghana, al in 1963 opgetekend door de Britse Polly Hill in The migrant Cocoa-Farmers of Southern Ghana. Daarin beschrijft deze econome en sociaal-antropologe haar onderzoek naar migranten, die zich in het zuiden van Ghana vestigen en daar cacao verbouwen.

Als nieuwkomers hebben deze migranten geen grondrechten. Aangezien cacao pas na een paar jaar vrucht draagt, proberen ze op allerlei manieren hun grondrechten informeel te regelen. “Als dat niet goed gebeurt, zie je dat de prikkels om cacao aan te planten en vervolgens goed te onderhouden – regelmatig snoeien en bemesten bijvoorbeeld – te klein zijn”, zegt ontwikkelingseconoom Ruerd Ruben. “Dan gaan de opbrengsten naar beneden, zoals in de cacaoteelt al lange tijd gebeurt.” Ruben is verbonden aan het Landbouw Economisch Instituut (LEI Wageningen UR) en hoogleraar Ontwikkelingsstudies aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij is met name deskundig is op het gebied van plattelandsontwikkeling en armoedebestrijding.

Landroof

Klaus Deininger van de Wereldbank heeft veel onderzoek gedaan naar deze zogeheten yield gaps: het achterblijven van de potentie van de oogst per hectare, zoals beschreven in een publicatie van de Wereldbank uit 2011. Daaruit blijkt dat de laagste opbrengsten voorkomen in landen of regio’s waar het beheer van de grond, inclusief landrechten, het slechtst is geregeld. Juist daar vindt veel landroof en -aankoop plaats. “Het gevolg is suboptimaal gebruik van land in de landbouw”, zegt Frits van der Wal, de landrechtenspecialist van het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Maar het effect van betere landrechten op bodemproductiviteit en -ontwikkeling is niet rechtlijnig en bovendien sterk afhankelijk van de context, meent Van der Wal. In Ethiopië besloot de overheid zo’n tien jaar geleden dat boeren en boerinnen landgebruikscertificaten konden krijgen, waarmee ze een bewijs in handen kregen dat zij de rechtmatige gebruikers zijn.

In de Kaffa-regio (de wieg van onze koffie) resulteerde dat direct in ander landgebruik: veel boeren stapten er over van eenjarige gewassen als bonen en mais naar koffie. Koffie geeft in vochtige gebieden met gebrekkige opslag- en afzetmogelijkheden meer inkomenszekerheid omdat boeren de koffiebonen langer kunnen bewaren en dus tegen gunstiger prijzen kunnen verkopen. Bonen en maïs, gewassen die veel vochtgevoeliger zijn, moesten ze direct na de oogst verkopen, zelfs tegen ongunstige prijzen.

Commerciële landbouw

“Landregistratie lost echter niet alle problemen op”, zegt Ruben. “Ook het opleidingsniveau en de gezinsomvang zijn belangrijk. Registratie is wel een belangrijke bepalende factor want waar geïnvesteerd wordt in landrechten, is vaak ook commerciële landbouw aanwezig met enige infrastructuur. Vaak is er dan ook een kredietsysteem. Het gaat om de combinatie van factoren. Investeringen in landrechten worden vaak niet gedaan als andere voorwaarden niet op een bepaald niveau zijn. Landrechten zijn dus een belangrijk vliegwiel, maar geen wondermiddel.”

Ruben voegt nog een voorwaarde toe: er moeten banken zijn, of andere financiële instellingen, zodat boeren leningen kunnen krijgen voor bijvoorbeeld kunstmest, om stikstoftekorten aan te vullen. In de praktijk worden kadasterprogramma’s daarom vaak met voorrang ingevoerd in gebieden met commerciële landbouw. “Daar is die combinatie vaak al aanwezig.”

Ook Van der Wal wijst erop dat het regelen van landrechten leidt tot gunstige economische ontwikkelingen en minder schendingen van mensenrechten. Ook worden boeren hierdoor niet langer van hun grond verjaagd. Van der Wal meent dat landrechten alleen onvoldoende zijn: “Behalve het verbeteren van de infrastructuur, dien je de kennis van boeren en boerinnen te vergroten en te zorgen voor markttoegang. Anders krijg je niet het gewenste effect.”