Twee eeuwen geleden werden de eerste complete reuzenreptielen gevonden aan de zuidkust van Engeland, zoals de ichthyosaurus en de plesiosaurus. Langs de Jurassic Coast worden nog steeds met regelmaat bijzondere vondsten gedaan, zoals grote schedels van de ichthyosaurus. De instabiele rotskust geeft voortdurend nieuwe fossiele schatten bloot.
De Britse zuidkust in de graafschappen Dorset en Devon is een waar fossielenmekka, met name in de wintermaanden als de regen en golven op het strand en de cliffs beuken. “Dagelijks worden er fossielen van reuzenreptielen gevonden,” vertelt Paddy Howe, als geoloog werkzaam bij het Lyme Regis Museum. “Meestal zijn het kleine stukjes bot, hele schedels en grote delen zijn zeldzamer”.
Primeur van complete reuzenreptielen
Twee eeuwen geleden vond het Engelse meisje Mary Anning de eerste (vrijwel) complete fossielen van reuzenreptielen uit het Mesozoïcum: de ichthyosaurus en de plesiosaurus. Ook vond ze er de eerste Britse pterosauriër, een vliegend reptiel. Sinds de tijd van Anning is Lyme Regis uitgegroeid tot het fossielencentrum van de Engelse zuidkust. Zowel voor (amateur-)paleontologen als in fossielen geïnteresseerde toeristen is het een populaire plek. Behalve Engelsen komen er ook veel Duitsers en Nederlanders.
Maar de belangrijkste vondsten komen niet van wetenschappers of het grote publiek, maar van – meestal lokale – commerciële fossielenjagers. In 2008 werd nog een anderhalve meter lange schedel van een ichthyosaurus gevonden, even ten oosten van Lyme Regis, die voor ca. 25.000 euro door het museum in Lyme Regis werd gekocht. Van recentere datum is een twee meter lange schedel van dezelfde soort: Temnodontosaurus platydon.
De schedel van de in 2008 gevonden ichthyosaurus, met ervoor een vin. Dit exemplaar moet ca. zeven meter lang zijn geweest. De doodsoorzaak zoeken kenners in een te trage groei van de nieuwe tanden, die nog onder de oude, afgebroken tanden zichtbaar zijn. Deze dieren waren geen lieverdjes en vielen ook elkaar aan.
Annemieke van RoekelEen heel gepuzzel
“Alleen al rond Lyme Regis zijn ca. twaalf verschillende soorten van ichthyosauriërs gevonden,” vertelt Howe. “Voor de hele Jurassic Coast gaat het om een stuk of twintig soorten.” Ook wat de plesiosaurus betreft blijft het niet bij één soort. In Lyme Regis zijn drie soorten gevonden en langs de hele kust loopt het tegen de tien.
“Het is vaak een heel gepuzzel om de verschillende botjes van één exemplaar weer tot een geheel te maken,” vertelt Howe, en hij spreekt uit ervaring. In 2010 vond hij, ‘gewoon’ op het strand, bij laagwater, een botje van een plesiosaurus (Plesiosaurus dolichodeirus) dat uit de versteende kleimodder stak. De rest van het dier lag enkele meters verderop begraven.
Dierenwereld in de vroege Jura, gebaseerd op de door Mary Anning gevonden fossielen. Volledige exemplaren zijn zeldzaam omdat de dode cadavers op de zeebodem meestal werden verscheurd door aaseters.
Henry De La BecheVóór Darwin
Mary Anning vond niet alleen de allereerste complete fossielen van zeereptielen. In een tijd, nog vóór Darwin, waarin de meeste mensen – ook wetenschappers – dachten dat de aarde slechts enkele duizenden jaren oud was en evolutie een nieuw begrip was, maakte zij gedetailleerde tekeningen van haar vondsten.
Van de kleinste botjes wist ze de diersoort te achterhalen. Zo kwam Anning als autodidact – mede dankzij alle kennis die zij van haar vader kreeg – in aanraking met wetenschappers in een tijd waarin het zeer ongebruikelijk voor iemand van haar afkomst was om de in paleontologie geïnteresseerde en welgestelde heren uit de hogere kringen persoonlijk te leren kennen en haar kennis met hen te delen.
De 19e eeuwse afbeelding hiernaast suggereert ten onrechte dat Mary Anning al het werk alleen zou hebben gedaan. Soms huurde ze een groep arbeiders in uit de lokale steengroeven om de vaak grote en zware fossielen uit te graven en te transporteren. Howe hierover: “Twee jaar geleden hebben we Annings ichthyosaurus een jaar lang in Lyme Regis geëxposeerd, maar zelfs met een groep volwassen mannen kregen we het skelet nauwelijks de trap op getild”.
Kust ten oosten van Lyme Regis met helemaal rechts Golden Cap, waar Anning veel fossielen vond. Als broodwinning verkocht zij haar vondsten. Deze zijn nu te bezichtigen in de vele natuurhistorische musea die Groot-Brittannië rijk is, waaronder het Natural History Museum in Londen.
Wikimedia Commons/Kevin WalshVan Trias naar Krijt
Aan de hand van bepaalde soorten slangsterren uit de verzameling van Anning weten we nu dat ze ook verder naar het oosten op fossielenjacht is geweest. In 2001 kreeg de zuidkust van Devon en Dorset de status van Werelderfgoed, en wordt deze als Jurassic Coast onder de aandacht gebracht. Geologisch bestrijkt het echter veel meer tijden dan alleen de Jura; de 155 km lange kust loopt van het Trias in het westen (Orcombe Point) tot Old Harry Rocks uit het Krijt.
Kust tussen Lyme Regis en Charmouth waar Anning vaak moet hebben gezocht en waar nog steeds regelmatig fossiele zeereptielen tevoorschijn komen. De aardlagen zijn hier goed zichtbaar; het zijn 190 miljoen jaar oude sedimenten uit een modderige zee, destijds op 40 graden noorderbreedte.
DigitalGlobe 2013Snelle erosie
“Gemiddeld verdwijnt er hier één meter kust per jaar,” vertelt Howe. “De rotsen bestaan afwisselend uit kalksteen en schalies, een soort kleigesteente. Het zachtere schaliegesteente erodeert veel sneller dan kalksteen. Je kunt het zelfs met je nagels kapot drukken.” Het is dan ook dit schaliegesteente waaruit de meeste fossielen afkomstig zijn. Door de golven, vooral bij vloed en tijdens storm en regen, komen voortdurend nieuwe fossielen tevoorschijn. Toeristen zijn dan ook vrij hier fossielen te zoeken, al moeten ze bijzondere vondsten wel aan de autoriteiten rapporteren.
Krijtrotsen in Dorset met helemaal rechts: Old Harry Rocks. Deze markeren het meest oostelijke en geologisch jongste deel van de Jurassic Coast. Dit spierwitte en in zowel letterlijk als figuurlijk opzicht schitterend witte gesteente bestaat volledig uit fossiel nannoplankton, vooral coccolithoforen.
Annemieke van RoekelBeitels en spijkers
“Van een afstand zien de 19de eeuwse fossielen er wel goed uit,” vertelt Howe. “Maar als je nauwkeurig kijkt valt dat behoorlijk tegen. De botten zijn soms zelfs met beitels en spijkers uit het gesteente gehaald. In die tijd gebruikten ze nog geen zure oplossing, zoals wij dat nu doen. Zo komt het fossiel langzaam vrij, zonder dat het beschadigd raakt.”
Een model van de Scelidosaurus Harrisoni.
Annemieke van Roekel in Lyme Regis MuseumMaar de regio rond Lyme Regis is niet alleen bekend van de vele fossiele zeereptielen. Hier is ook de Scelidosaurus Harrisoni gevonden, een dinosauriër uit de vroege Jura die tot nu toe nog nergens anders ter wereld is gevonden.
Het zijn echter niet alleen wetenschappers en fossielenzoekers die zich laten inspireren door de Jurassic Coast. Ook kunstenaars worden er door aangetrokken. De overvloed aan (afdrukken van) fossielen in brokken gesteente en het feit dat je relatief vrij bent om ze ook mee te nemen, komt ook hen goed van pas.
Kunstenaars laten zich inspireren door grote keien met soms levensgrote afdrukken van ammonieten op het strand van Lyme Regis. Eén van de kunstenaars is Adrian Gray. Hij gebruikt een combinatie van zwaartekracht en wrijving om de rotsblokken op elkaar te laten balanceren. Het tijdelijke ‘kunstwerk’ kan minuten tot uren staan, totdat – meestal – de wind het precaire evenwicht verstoort.
Annemieke van Roekel