Kunstmatige intelligentie geeft de natuur een stem

Beeld en geluid van een reusachtige smeltende ijskap zetten deze woorden nog meer kracht bij in het kunstwerk van Peter van der Putten en Jeroen van der Most. Deze brief is geschreven door kunstmatige intelligentie, het specialisme van Van der Putten, die werkzaam is aan het Leiden Institute of Advanced Computer Science van de Universiteit Leiden. Hij is een van de sprekers tijdens het Festival Thinking Planet, dat NEMO Kennislink organiseert. We spraken hem over dit bijzondere project, getiteld _Letters from Nature

In Letters from Nature gaan wetenschap en kunst hand in hand. Hoe is dat tot stand gekomen?

“Jeroen en ik werkten allebei al op het snijvlak van kunst en wetenschap; zo hebben we elkaar ontmoet. Jeroen werkt als kunstenaar veel met artificiële intelligentie (AI). Ik ben AI-onderzoeker, maar voor mij is de scheiding tussen kunst en wetenschap niet zo strikt. De masteropleiding Media Technology, waar ik college geef, is ook een combinatie van kunstwetenschap en technologie. Bij een vak dat ik eerder gaf, eindigden we de collegereeks bijvoorbeeld altijd met een expositie. Wij zoeken nadrukkelijk naar andere vormen van wetenschappelijke output. Dat mag ook een interactieve installatie zijn.”

“Ik zie vooral overeenkomsten tussen kunstenaars en wetenschappers: beiden proberen op andere manieren naar de wereld te kijken door nieuwe vragen te stellen, en beiden doorlopen een creatief proces van testen en experimenteren voor ze tot hun eindproduct komen. Buitenstaanders zien alleen maar dat laatste stukje: bij de wetenschapper zie je dan een saaie publicatie, bij de kunstenaar een object dat bruist van de creativiteit. Maar het ontstaat op dezelfde manier.”

“Dit project is overigens geen universiteitsproject, maar een persoonlijk project dat vorige zomer van de grond is gekomen. Jeroen vroeg zich al af hoe je zo’n koude technologie als AI kunt gebruiken om de kloof tussen mens en natuur te overbruggen. Daarin zit een mooie spanning: je gebruikt technologie om mensen dichter bij de natuur te brengen, terwijl die ons er in eerste instantie juist van heeft verwijderd. Zo kwamen we vrij snel op het idee van Letters from Nature: moeder Natuur heeft geen stem, dus laten we AI gebruiken om de natuur die stem te geven.”

Kan kunstmatige intelligentie helemaal uit zichzelf zulke brieven schrijven?

“Als onderzoeker heb ik toegang tot GTP3, een computermodel dat werkt op basis van kunstmatige intelligentie en dat tekst kan genereren. Het model is getraind met teksten van bijna het hele internet, dus ontzettend geavanceerd. Kort door de bocht voorspelt het model op basis van letters en woorden die zijn gegeven, steeds weer nieuwe letters en woorden. Om tekst te kunnen genereren heeft het model maar een klein beetje input nodig. Bovenstaande brief was het resultaat van de simpele opdracht: AI, write a letter from a melting ice cap to the president.”

“We maken zelf een selectie uit de brieven die het computermodel genereert; we kiezen de mooiste eruit. Soms halen we er ook wel zinnen uit, maar nooit woorden of halve zinnen. Dat is de restrictie die we onszelf hebben opgelegd. Soms staan er wel zinnen tussen die niet helemaal kloppen, maar dat is juist leuk. Mensen gaan daar zelf betekenis aan toekennen.”

“In principe is de output van het computermodel oneindig. Dat laten we ook zien in onze bijdrage aan de expositie If things grow wrong in de Lakenhal in Leiden. De brieven zijn daar bevestigd op een vier meter hoge obelisk. Het symboliseert een oneindige stroom van brieven. Die obelisk past goed bij ons project, omdat hij zowel natuurlijk als kunstmatig is: een obelisk heeft de vorm van een bergkristal en tegelijkertijd gebruikten Egyptenaren en Romeinen ze om hele verhalen op te schrijven. Je hebt trouwens ook sciencefictionfilms waarin een obelisk neerdaalt met boodschappen van aliens.”

Willen jullie met Letters from Nature op een positieve manier aandacht vragen voor de milieuproblematiek?

“Ja, maar vooral ook op een creatieve manier. Ergens is dit wel een activistisch werk, maar er zitten meerdere lagen in. Het is enerzijds iets wat iedereen direct begrijpt, want als kind vinden we het heel gewoon dat rivieren en bomen kunnen spreken – dat soort verhalen vertellen mensen al tienduizenden jaren bij het kampvuur. Daarnaast willen we dat de mind ook een beetje gaat dwalen. We willen mensen aan het denken zetten. Hoezo kunnen levenloze objecten praten? Wat betekent het om dichter bij de natuur te staan? Hoezo helpt technologie de natuur?”

“We kiezen ook verschillende invalshoeken: zakelijke, poëtische, klagende, hulp vragende en protesterende brieven, maar ook regelrechte dreigbrieven en bedankbriefjes. Bijvoorbeeld van de Sahara, die heel blij is met de opwarming van de aarde. Op die manier willen we de fantasie prikkelen en ieder op zijn eigen manier laten nadenken over de klimaatverandering.”