Koraal kweken in de dierentuin

Felgekleurde koralen schitteren op een klein rif. Ik zie rode hersenkoralen, mosgroene koralen die eruitzien als een krop sla, felgroene geweikoralen. Ertussen zwemmen honderden vissen. Ik sta samen met bioloog Max Janse boven een tropisch aquarium, met daarin 750 duizend liter water. Enorme lampen verlichten het water; aan alleen het zonlicht dat door de dakramen komt, heeft het onderwaterleven niet genoeg. Een duiker poetst een van de drie grote doorzichtige wanden waarachter bezoekers van dierentuin Burgers’ Zoo zich aan de koralen en hun bewoners vergapen.

“Als we de ruiten niet schoonmaken, groeien ze vol met algen. Daarnaast moeten we de koralen wapperen. Een duiker wappert dan met zijn handen voor de koralen, waardoor ze het organische stof verwijderen”, legt Janse uit. Dat stof bestaat uit dode organismen of uitwerpselen en andere afvalstoffen. “Als we dat niet weghalen, sterft het koraal.” Het schoonmaken gebeurt ook met filters. In een grote hal staat een rij gigantische tanks met filters die het water schoon moeten houden.

Boksende koralen

Naast het schoonmaken en wapperen, dalen de duikers regelmatig af om koralen te snoeien. Ze knippen dan kleine stukjes af of halen hele kolonies weg. “Dat doen we om te voorkomen dat de koralen dicht tegen elkaar groeien en ruzie gaan maken”, licht Janse toe. Het ene koraal kan dan bijvoorbeeld over het andere koraal heen groeien waardoor die te weinig licht krijgt en afsterft. “Sommige koralen hebben vechttentakels met gif, ik noem het weleens bokshandschoenen. Daarmee doden ze hun buurman. En dan zijn er nog soorten die hun eenvoudige darm uit hun holte gooien om die op de buurman te leggen, die daardoor langzaam verteert.”

Die gesnoeide koralen gaan naar andere publieksaquaria. Sinds 2010 zijn er 2575 koralen naar collega-aquaria in Europa verzonden. “Het is zonde om weg te gooien, dus we proberen zoveel mogelijk te doneren, daar hebben we ruillijsten voor. Een aquarium run je niet alleen, je hebt collega’s nodig. Niet alleen voor koralen, maar ook om advies te vragen als je tegen problemen aanloopt.”

Eencellige werknemers

Koralen zijn holtedieren. Een groep dieren waar bijvoorbeeld ook de kwallen en de zeeanemonen toe behoren. Ze zijn nogal simpel gebouwd. Ze bestaan uit een zak die om een holte ligt. De holte heeft één opening met wat tentakels op de rand. Die opening is zowel mond als kont. In de holte gebeurt het. Daarmee verteren ze voedsel en daar vindt de voortplanting plaats. Er zijn drie hoofdgroepen binnen de koralen; er zijn zachte koralen zonder uitwendig skelet en harde steenkoralen die hun eigen huisvesting produceren van kalk. Daarmee vormen ze de basis van een koraalrif. De hoornkoralen, waaronder de grote waaierkoralen, vormen een derde groep.

De eerste koralen kwamen uit andere dierentuinen of van de douane. Koralen zijn beschermde dieren en er is best wat illegale handel. “Wij hebben afspraken met de douane dat in beslag genomen koralen hierheen gaan.” In grote bakken van vierduizend en zesduizend liter water kweekt de dierentuin zijn eigen koralen als basis voor het rif en zo groeide beetje bij beetje het rif. Al met al heeft het jaren geduurd om het volle kleurrijke rif te creëren dat er nu staat. “Pas na tien jaar begon alles goed te groeien”, zegt Janse. “Het was echt zoeken naar een biologisch en chemisch evenwicht.”

Ziekenhuis

Bij het bouwen van een rif komt veel kijken; koralen zijn gevoelige beestjes. En Janse doet, in samenwerking met verschillende universiteiten dan ook veel onderzoek. “Zo kwamen we erachter dat we veel meer stroming in het water moesten brengen dan we dachten. Er hangen nu een soort buitenboordmotoren in die voor enorme stroming zorgen.” Daarnaast zijn Janse en zijn collega’s lang bezig geweest met de optimale hoeveelheden chemicaliën. “Een groeiend koraalrif haalt van alles uit het water, dat moet je er weer in stoppen. Je moet dan bijvoorbeeld denken aan calcium, magnesium en bicarbonaat en vele andere elementen. In een natuurlijk systeem is dat niet nodig; dat regelt zichzelf door toevoer uit de oceaan.”

Ook het nutriëntenevenwicht is lastig te bepalen. “Daar zijn we nog steeds mee bezig.” De vissen krijgen visvoer, en poepen dat ook weer uit. Dat levert nitraat en fosfaat op, maar die hoeveelheden mogen niet te hoog worden, daar kan het koraal slecht tegen. “Het systeem groeit nu heel hard, maar als we die nutriëntenstroom niet goed controleren, stort het hele systeem in elkaar”, zegt Janse. “Eigenlijk moet ik nu voorspellen wat er over drie jaar misgaat.”

Maar ook al zou je de genetische code van het natuurlijke rif en van het dierentuinkoraal in kaart brengen, dan is het nog steeds ingewikkeld, volgens Janse. “We weten namelijk nog heel erg weinig over de bacteriën die in en op de koralen leven.” Onderzoek laat steeds meer zien dat deze een cruciale rol spelen voor koralen. “Door koralen terug te plaatsen, plaats je ook een boel bacteriën op het rif.” Janse onderzoekt wel of het mogelijk is om koralen uit de natuur op te kweken en daarna terug te plaatsen, maar dat staat nog helemaal in de kinderschoenen.

De vraag is of dat zin heeft. Volgens Janse is dat alleen zo als riffen verdwenen zijn door vervuiling die opgeruimd is, door destructieve visserij zoals dynamiet-visserij die opgehouden is, of door mechanische beschadiging vanwege een gestrande boot. “Dan kun je zo’n rif wel herstellen met behulp van gekweekte koralen.”

Maar het grote probleem voor koraal blijft de klimaatverandering. Als dat probleem niet wordt aangepakt, is het dweilen met de kraan open. “Ik vind dat heel eng. De riffen zijn de kraamkamers van de oceaan, als die wegvallen, hebben we een groot probleem.” Veel oceaanleven – zoals vissen – zijn voor hun voortplanting, voedsel en woonplaats afhankelijk van koraalriffen.

Janse zei altijd dat hij de natuur probeert te kopiëren in het aquarium, dat doet hij sinds een tijdje niet meer. Want als we niet uitkijken, is Burgers’ Ocean over een paar jaar een plek die mensen bezoeken om te kijken hoe het rif er ooit uitzag. “Ik hoop niet dat we zover komen.”